شما

مرکز مطالعات حکمت – دانش و فن معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی

The Fatimids and the Institutionalization of Sunni-Shi’ah Conflicts (Part Two)

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف
Assoc. Prof. Dr. Spahic Omer
Kulliyyah of Architecture and Environmental Design
International Islamic University Malaysia
E-mail: آدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسكریپت دارید
 

Alaqmar facade

Elaborately decorated front facade of the al-Aqmar Mosque.


The Fatimids, it could be thus inferred, were among the first in Islamic civilization who used the power of writing signs on buildings in order to advance and publicize their ideological struggle.[1] The earliest Muslim example of using buildings and building decoration systems as a means for promoting a spiritual mission and cause could be traced back to the creation of the Dome of the Rock in Jerusalem which was initially completed in 72 AH /691 CE at the order of the Umayyad caliph ‘Abd al-Malik b. Marwan (d. 86 AH /705 CE). Via the ways the building and its decorative styles and strategies were perceived, planned and executed, the local Jewish and Christian population was mainly targeted.[2] However, the way the Fatimids made recourse to utilizing the power of letters and symbols on buildings for advertizing and promoting their struggle and cause was like what nobody has ever seen before.


The relatively small mosque of al-Aqmar (the Moonlit, or Gray mosque) in Cairo founded by Ma’mun al-Bata’ihi (d. 519 AH /1125 CE), vizier of the caliph-Imam al-Amir Biahkamillah (d. 525 AH /1130 CE) in 519 AH /1125 CE, is an ideal extant illustration of this Fatimid tradition. A striking feature of the building is the decoration of its projecting portal and the entire front façade which faces the major al-Mu’izz Li-Dinillah street which, in turn, forms the main axis of the city of Cairo stretching from Bab (Gate) al-Zuwayla in the south to Bab (Gate) al-Futuh in the north, and virtually dividing the city into two corresponding parts. The hood of each niche on the mosque’s façade is composed of radiating flutes with a central medallion.[3] The following Qur’anic words are inscribed in a concentric circle medallion over the imposing entrance portal: “…Allah intends only to remove from you the impurity (of sin), O people of the (Prophet's) household, and to purify you with (extensive) purification.” (Al-Ahzab, 33). In the centre of that medallion are the names of Muhammad and ‘Ali. Inside another two smaller medallions at right and left wings there is the name of ‘Ali encircled with the name of Muhammad written 5 times. Moreover, at each of the mosque’s two corners which flank the mosque’s front wall, there are three small niches, one above the other two, wherein the following Qur’anic words: “Indeed, Allah is with (the top niche) those who fear Him (the bottom right niche) and those who are doers of good (the bottom left niche).” (Al-Nahl, 128), are engraved.  On both sides of the top niche there are discs the right one having the name of Muhammad and the left one of ‘Ali. Hence, the top portion can be also read as: “Indeed, Allah is with Muhammad and ‘Ali”.[4] In the whole of the mosque, in addition, there are 25 elaborately decorated stucco window grills with the names of Muhammad and ‘Ali etched inside two small discs placed almost in the middle on the right and left of each grill. Inside the right disk is the name of Muhammad and in the left one the name of ‘Ali. Of those 25 intricately embellished stucco window grills, 23 face the interior of the mosque and two the exterior. The latter is part of the rich decorative style and language of the mosque's front facade. And finally, above the praying niche or mihrab of the mosque, tributes for the Fatimid (Isma’ili) Imams and caliphs are evidenced.

That said, ornamental deep and shallow niches, as well as flat arches, with their hoods composed of radiating flutes with or without circle medallions being placed either in the center or independently next to those niches and arches -- irrespective of whether there are inscriptions or not in the midpoints of those medallions – denote, perhaps, the most recognizable features of the Fatimid art and architecture. To Irene A. Bierman, circle disk medallions are “immediately recognizable by Isma’ilis as the sign of Isma’ilism.”[5] What is more, the hood composed of radiating flutes, or the ribbed shell hood, with its pierced medallion in the mosque of al-Aqmar was the prototype of all the later cusped, ribbed, blind, keel-arch decoration which remains somewhat vogue in Cairo’s buildings.[6] As a matter of fact, both fluted niche hoods and a brand of medallions as simple and inelaborate decorative media existed in Egypt even before the Fatimids, as evidenced by the way the mosque of Ahmad b. Tulun (d. 271 AH / 884 CE) had been decorated. However, the Fatimids perfected those media and made sure that ever after they remained integral to the vocabulary of diverse Islamic art and architecture in Egypt and beyond.

Without a doubt, elaborately decorating the front facade of the al-Aqmar mosque with intriguing inscriptions suggestive of Shi’ism, plus setting the façade at a different angle from the rest of the mosque to ensure that it faced onto, and was parallel with, the main al-Mu’izz Li-Dinillah street, radiated certain messages to both Shi’is and Sunnis. To the former, it was a message of intrinsic unanimity, espousal, endorsement and even craved-for revival, bearing in mind that at the time of the mosque’s construction, the Fatimid power was rapidly on the wane and was marred by the loss of some important territories to the Crusaders, as well as by the escalating internal schism. The founder of the mosque, the vizier Ma’mun al-Bata’ihi, therefore, was known as the restorer of “Shi’i orthodoxy”.[7] To Sunnis, on the other hand, the front façade of the mosque and the way it was positioned and adorned was an oblique and, at the same time, unaggressive message that insinuated Sunni religious inferiority, inadequacy, and an urge for soul searching as to who exactly was right and who was wrong. Hence, unlike the fanatical initiatives of al-Hakim, which caused widespread resentment and hostilities, and so, their speedy rescinding, the more amiable ones, such as the ornamental styles and themes of the mosque of al-Aqmar, remained undisturbed and operative.

Aside from being planned to face and be parallel to the main city’s street and its artery, so as to convey the intended messages to the meant audiences, it likewise was not by chance that the al-Aqmar mosque for the same socio-political and spiritual purposes was located near the site which was occupied by two great Fatimid palaces. As a result, the whole area, and the part of the al-Mu’izz Li-Dinillah street, which adjoined the palaces and stood in the vicinity of the mosque, were always bustling with life. There rarely ever were anywhere in the city more people, shops, institutions and generally life activities than in the said areas. This applied not only to the Fatimid era, but also to the subsequent Ayyubid and Mamluki eras, as hinted by Ibn Battuta (d. 779 AH /1377 CE) who visited the city of Cairo in 727 AH / 1326 CE.[8]

Moreover, in the mosque of al-Hakim, there is a huge medallion with the names of Muhammad and ‘Ali etched in its center. The medallion serves as an ornament and is positioned just above the mosque's praying niche (mihrab). Bearing in mind the time difference between the mosque of al-Hakim and the al-Aqmar mosque, and between the reigns and years of the people responsible for their construction, it seems as though the medallion functioned as a precursor for what later emerged with slight design and content variations as a distinct Fatimid trend.

On the same note, inside the mausoleum of Sayyidah Ruqayyah, a daughter of ‘Ali b. Abi Talib whose mother, however, was not Fatimah but another wife of ‘Ali, in the center of the hood of a praying niche there is a medallion in the center of which the name of ‘Ali is carved. The name is framed with the name of Muhammad etched in an interlocking fashion six times. What's more, just above the niche, the following Qur’anic words with reference to the Prophet’s household are inscribed: “Allah intends only to remove from you the impurity (of sin), O people of the (Prophet's) household.” (Al-Ahzab, 33) The mausoleum was built by the Fatimids in 528 AH / 1133 CE. That was a facet of their conspicuous culture of architecturally glorifying some of the deceased members of ahl al-bayt, genuinely or otherwise. Parenthetically, it was the Shi’ah at large who contributed one of the greater shares to the evolution of funerary architecture, or the architecture of dead, within the fold of Islamic culture and civilization.

As soon as they arrived in Egypt, it seems that the Fatimids went on an offensive with regard to using and manipulating the great potential of signs, symbols and canon writing. Thus, just above the Fatimid Cairo’s Bab (Gate) al-Nasr on a panel, and on the city's wall adjoining the Bab (Gate) al-Futuh in a band, there are identical inscriptions which read as follows:In the Name of Allah, the most Compassionate, themost Merciful; there is no god but Allah, the only One without a partner; Muhammad is Allah’s messenger; ‘Ali is Allah’s wali (friend and one vested with the authority of God).” We have already mentioned that the Cairo walls and its gates were of the early structures erected in Egypt by Jawhar al-Siqili, the conqueror of the place and the builder of Cairo. Both inscriptions faced the outside of the city. That means that every visitor to it was first and foremost welcomed by, and reminded of, their meanings, significance and role in shaping the Fatimid society, mind and culture.

Correspondingly, the mosque of Ahmad b. Tulun, which had been built exactly 94 years before the arrival of the Fatimids in Egypt, has a stucco panel with an elaborate arabesque whose highlight are the words: There is no god but Allah; Muhammad is Allah’s messenger; ‘Ali is Allah’s wali or friend”. But to an insightful observer, such decorative panel is an alien addition to the mosque and its extremely modest and straightforward decorative style, especially in terms of the panel’s placement, content and design. The panel rather looks like an adopted and directly transported element from the subsequent decoration and embellishment realms of the mosques of al-Hakim, al-Azhar, al-Aqmar and indeed of all the other Fatimid buildings, in particular those of the later periods. At any rate, it is believed that the decorative panel was part of what is today called "the Fatimid mihrab or praying niche" inside the mosque of Ahmad b. Tulun.  The Fatimid mihrab was one of a few mihrabs that existed inside the mosque. This additionally boosts an argument that the mosque of Ahmad b. Tulun had somewhat a special place in the Fatimid psyche, as a result of which much of the form of its colossal and massive colonnades and the spacious courtyard served as a source of inspiration for the same inside the mosque of al-Hakim.

As a small digression -- finally -- even the Shi’ah Buyids in the Muslim East, especially in Baghdad, adopted moderately a similar approach in their own ideological confrontations with Sunnis. On the mosques, as well as on some erected posts and signboards, the standard words “Muhammad and ‘Ali are the best of people; he who is content (with that) is grateful, and he who rejects (that), is an infidel” were regularly inscribed, now and again even with gold.[9] But this campaign’s intensity and scale were rather restricted and one-dimensional, so to speak. They were no match for those which the sophisticated Fatimid ideological promotional drive and machinery epitomized and set in motion.


Arabesque alaqmar inside

This is one of 25 identical stucco window grills in the al-Aqmar Mosque. The right small circle contains the name “Muhammad” and the left one “‘Ali”.


Quranic medallion

The following Qur’anic words are inscribed in a circle medallion over the imposing portal of al-Aqmar Mosque: “…Allah intends only to remove from you the impurity (of sin), O people of the (Prophet's) household, and to purify you with (extensive) purification.” (al-Ahzab, 33). In the centre of that medallion are the names “Muhammad” and “‘Ali”.


Quranic medallionII

Another medallion in the center of the hood of a side niche ornamenting the front facade of al-Aqmar Mosque.


Alaqmar facade medallion

The hood of another side niche on the façade of al-Aqmar Mosque which is composed of radiating flutes with a central medallion. Just like the previous medallion, this medallion, too, contains the name “‘Ali” encircled with the name “Muhammad” written 5 times. 


Alaqmar corner

A corner of the Mosque of al-Aqmar.


alhakim mosque mihrab medallion

A huge medallion above the mihrab of the Mosque of al-Hakim. In the centre of the medallion are the names of Muhammad and ‘Ali.


bab nasr cairo

An inscription above the Bab (Gate) al-Nasr in Cairo.


ahmad tulun inscription cairo

An inscription in the Mosque of Ahmad b. Tulun in Cairo.


A Sunni Response

So, therefore, during the lengthy and somewhat ideologically antagonistic Fatimid rule, Sunni-Shi’ah conflicts were intensified more than ever before. Throughout the same epoch, furthermore, modeling Shi’ism in general, and Isma’ilism in particular, as a conglomerate ideology and a comprehensive system of thought was perfected. This, in turn, called for the total crystallization of the concept of ahl al-sunnah wa al-jama’ah and the establishment of its exact implications, contents and parameters in the midst of the rife and epidemic sectarianism with numerous protagonists involved. Bringing into the mix the nuisance of Mu’tazilah, obviously, the matter was becoming much like a tit-for-tat tactic, making many impending moves and designs rather predictable. It goes without saying, therefore, that the fall of the Fatimids – as well as the fall of the Buyids – came as a great relief to many Muslims. In their wake, efforts were doubled for the all-embracing explication, propagation and implementation of Sunnism whenever and wherever such was considered necessary and possible. The wounds caused by the Buyids and Fatimids needed a long time to heal, and so, no sooner had they gone than certain measures were taken lest similar tribulations should recur, at least not in a foreseeable future and with the same intensity and scope. Restoring Sunnism, both conceptually and functionally, topped the agenda of everyone concerned.

Thus, for example, it is said about the Ayyubids, who deposed and succeeded the Fatimids, that they embarked on vigorously strengthening Sunni Muslim dominance in the region by introducing into Egypt, Syria and Jerusalem the concept of madrasah. Madrasahs were constructed in all Ayyubid major cities. They functioned primarily as academies of religious sciences aiming to teach and promote Sunnism and to try to convert Shi’is and Christians to Sunni Islam.[10] The Ayyubids built scores of madrasahs in support of all four Sunni madhhabs, namely the Shafi’i, Hanafi, Maliki and Hanbali madhhabs. In the mid-7th AH / 13th CE century, which signified the final phase of the Ayyubid reign, some estimates suggest that in Damascus alone there were 40 Shafi'i, 34 Hanafi, 10 Hanbali, and three Maliki madrasahs.[11] Comparable, or slightly lower, figures, it stands to reason, existed in Cairo, Alexandria, Aleppo and Jerusalem as well. When the traveler Ibn Jubayr (d. 614 AH /1217 CE) was in Damascus in 580 AH / 1184 CE, which was the early phase of the Ayyubid dynasty under Salahuddin al-Ayyubi (Saladin), he commented that there were 20 madrasahs in the city and they all symbolized the pride of (Sunni) Islam.[12] Such was the intellectual climate under the Ayyubids that their rulers’ wives, sons and daughters, commanders and nobles established and financed numerous educational institutions as well. What was really unusual of the time -- some accounts reveal -- even some common people followed suit. In Egypt alone, about 18 madrasahs, including two medical institutions, were established by commoners.[13]

What is more, there were Ayyubid madrasahs wherein teaching was jointly conducted according to all four recognized madhhabs. Such madrasahs, surely, stood out as the most authentic Sunni establishments where mutual collaboration, acceptance and tolerance among the major Sunni sections and systems of thought were both preached and practiced. One of such madrasahs in Cairo was the Madrasah al-Salihiyyah which was founded by Sultan al-Malik al-Salih Najm al-Din Ayyub (d. 647 AH /1249 CE) in 641 AH / 1243 CE. Al-Maqrizi, while dwelling on this madrasah, observed that that was the first time in the history of Egypt that teaching was performed according to all four madhhabs at one place.[14] Truly, the age of the Ayyubids was the age of Sunni learning and its numerous institutions. Educational institutions were regarded as prestigious institutions in society. In the words of Abdul Ali, “an idea of their importance may be derived from the fact that it was not possible to get a job in the government for anyone who did not receive his education in a madrasah.”[15]

On the same note, Sunnis were increasingly resorting to idolizing their spiritual and intellectual leaders and heroes, and to architecturally glorify them. A culture of inventing and venerating “Sunni saints” was steadily creeping in. As an illustration, the grave of Shafi’i, at once the symbol and tower of strength of Islamic orthodoxy, became extremely popular for Sunnis in Egypt. Shafi’i’s saintly personality and remarkable spiritual and scholarly legacy were revered, by some even venerated, not only in Egypt, but also beyond throughout the Muslim world. This practice was further popularized by the fact that Salahuddin al-Ayyubi (Saladin), the victor over the Fatimids, founded a madrasah dedicated to the Shafi'i madhhab of the Islamic law near Shafi’i’s grave. Later, a mausoleum with a wooden dome over Shafi’i’s grave was erected in 608 AH /1211 CE by the fourth Ayyubid ruler al-Malik al-Kamil (d. 636 AH /1238 CE), whose grave, along with his mother's, is also under this dome and a few steps away from Shafi’i’s grave. This “is the first officially sponsored mausoleum to be built for a Sunni theologian after the extinguishing of the Isma'ili Fatimids in 567 AH /1171 CE. It is also the largest detached mausoleum in Egypt. Paradoxically, the Fatimid practice of building domed mausoleums for ‘Alid (Shi’i) saints as a means of promoting their Shi'i agenda and gathering popular support for the Fatimid Imams was adopted by the same leaders who eradicated all signs of Shi'ism in Egypt. In fact, this mausoleum is regarded as the symbol of the triumph of orthodoxy over heterodoxy.”[16] Similarly, a mausoleum and madrasah in the name of Abu Hanifah, another symbol and pillar of strength of Islamic orthodoxy, were erected in Baghdad in 459 AH /1066 CE, approximately 11 years after the Sunni Saljuqs had retaken the ‘Abbasid capital from the Buyids.[17]

Surely, it was not by chance that during the Fatimid period, as well as that of the Buyids, some major works on elucidating, defending and rationalizing Sunnism and its creedal, jurisprudential and ethical beliefs and practices were composed. Abu Ja’far al-Tahawi, who was the first to officially use in academic circles the idiom ahl al-sunnah wa al-jama’ah, died around 24 years after the establishment of the Fatimids in Ifriqiyah, and two years before the emergence of the Buyids. The science of heresiography was basically born during the same period in question. Some of the most celebrated heresiographers, such as Shahrastani (d. 548 AH/ 1153 CE) and Abu Mansur al-Baghdadi, lived then. In the same vein, the most eminent speculative theologians, such as Abu al-Hasan al-Ash’ari, Abu Mansur al-Maturidi, Abu Bakr al-Baqilani and Abu Hamid al-Ghazali also lived during the same critical era. It was thus natural for Abu Hamid al-Ghazali to compose a book against Isma’ilis and the Isma’ili doctrines entitled Fada’ih al-Batiniyyah (Ignominies of the Esoterics). The name of al-Mawardi (d. 450 AH /1058 CE), a jurist of the Shafi’i madhhab, could be mentioned here as well. His significance lies in the fact that he contributed a vital share in philosophically and jurisprudentially reasserting and shoring up the authority of the ‘Abbasid caliphs, and with it the legitimacy and authority of the caliphate as an institution, in the face of the unrelenting Shi’i menace. Al-Mawardi wrote a famous book called al-Ahkam al-Sultaniyyah (the Ordinances of Government). In it, an influential statement of Muslim (Sunni) political theory was made. Details were also furnished concerning the significance and functions of the caliphate government, which under the Buyids were rendered vague and indefinite. Lastly, that the sixth and final Sunni canonical hadith collection was completed just around the appearance of the Fatimids as a religious and political force ought to be mentioned, too, although such a feat took place in distant Khorosan. The last of the six hadith collectors was al-Nasa’i, who died in 303 AH /915 CE, six years after the Fatimids had established themselves as the overambitious rulers of Ifriqiyyah in 297 AH /909 CE.

Not even the fields of art and architecture were overlooked. After the departure of the Shi’ah nuisance from the scene, many purely religious buildings, erected especially by the Ayyubids, Mamluks and Ottoman Turks, were meant to display a Sunni spirit and character. Those buildings often featured, as part of their rich decorative styles and strategies, Qur’anic verses where the Prophet’s companions are recognized and honored. The al-Fath or Victory chapter, or certain sections thereof, was often used for that purpose.[18] A wide genre of verses with general meanings pertaining to the importance of following the Prophet (pbuh) (the Sunnah), unity, cooperation and brotherhood (jama’ah) also featured prominently. Inscribing the names of the four rightly-guided caliphs, plus the names of several foremost companions of the Prophet (pbuh), in particular those most abused and insulted by Shi’is, such as Talhah and Zubayr, was very popular too, principally with the Ottoman Turks. Writing the names of ‘Ali’s sons: Hasan and Husayn, was likewise favored, thereby hinting at the Sunni position towards ahl al-bayt and at the essence of what we earlier called “Sunni Shi’ism”. Even some authentic hadiths (traditions) and those Qur’anic ayat or verses that either explicitly or implicitly refer to the theme of the excellence of ahl al-bayt and how excellently they are to be treated, have occasionally been used for the purpose, like, for example in Cairo, in the funerary complex of Shafi’i, in the mosque cum mausoleum of Husayn whose grounds allegedly contain the head of Husayn b. ‘Ali, and in the mosque cum mausoleum of Sayyidah Nafisah who was the great-granddaughter of Hasan b. ‘Ali. Although the last two buildings were initially built by the Fatimids, as part of their booming funerary architecture meant for the members of ahl al-bayt, they were later fully embraced by Sunnis following the demise of the Fatimid caliphate, and were keenly restored and rebuilt several times by members of subsequent Sunni dynasties, especially by the Mamluks and Ottoman Turks. It stands to reason that the Ottoman Turks had an extra motivation for their actions of advocating “Sunni Shi’ism” because they every so often were engaged in military campaigns against Safavids who established the Ithna ʿAshariyyah Shi’ah branch as their official state religion. Some key Muslim territories, including the city of Baghdad, a couple of times exchanged hands between the two arguably most powerful Muslim empires of the day.

It is noteworthy that the Fatimids were also inclined to decorating their buildings with the same al-Fath or Victory Qur’anic surah or chapter. Each one of the al-Hakim, al-Azhar and al-Aqmar mosques features that chapter or some of its sections. However, the Fatimids had their own Shi’ism and Isma’ilism-loaded interpretations of the notions of victory (al-fath) and sahabah or the companions of the Prophet (pbuh). Needless to say that the victory meant the victory of Isma’ili Shi’ism in territories that at one point stretched from North Africa and Sicily to Palestine and Syria, as well as to Yemen and Hijaz, with the two holy cities of Makkah and Madinah, and hopefully one day elsewhere not only in the Muslim world but also in the world at large. That is why, in the same way, one of the gates of the Fatimid Cairo was called Bab al-Futuh or the Gate of victories, and another Bab al-Nasr or the Gate of (divine) help. Whereas the idea of the companions implied those companions of the Prophet (pbuh) who after the Prophet's death stayed the course, did not deviate from the right path, nor became hypocrites or apostates, and did not let down those subsequent Shi’ah Imams whose contemporaries they became. For the same reason, on the face of it, the mosque of al-Hakim repeatedly used for its numerous stucco window grills these Qur’anic words as an informative decoration component: “And certainly We wrote in the Book after the reminder that (as for) the land, My righteous servants shall inherit it.” (Al-Anbiya’, 105). Parenthetically, as a small digression, the mosque of al-Azhar had a significant portion of the al-Fath chapter engraved twice on it: firstly inside a praying arcade as part of the Fatimid al-Azhar, and secondly on the outside facade of the ‘Abbasi riwaq and madrasah (1315 AH / 1898 CE) built as a part of the ever expanding Sunni al-Azhar as a social, political and educational center. This is yet another piece of evidence accentuating a segment of the perennial Sunni-Shi’ah struggle for one’s ideological legitimacy and supremacy at the expense of the other, and how, at times, similar ways and means were resorted to, albeit with different intensities, interpretations and ethos.

The complex of the Mamluki Sultan Qansuh al-Ghuri (d. 922 AH / 1516 CE) could be taken as an interesting illustration. The complex contains a portion of the al-Fath or Victory Qur’anic surah or chapter both on the inside and outside facades of some of its component buildings. The complex likewise contains inside as well as outside a proclamation that in a way represents the core of the Sunni creed. The proclamation asserts the unity or tawhid of God, the prophethood of Muhammad (pbuh), and then implores God to bless and protect the family of the Prophet (pbuh) (ahl al-bayt) and all of the Prophet’s companions (sahabah). The complex of al-Ghuri and its decorative aspects become all the more significant on account of its strategic location. The complex buildings flank the street of al-Mu’izz Li-Dinillah, the main artery of the Fatimid Cairo. The complex is also in the vicinity of the al-Azhar mosque. It consists of a mosque-madrasah, a Sufi khanqah, a caravanserai, a mausoleum, a sabil (public fountain) and a kuttab (school for beginners). Similar assertions of Sunni faith - albeit only once - are found inside the madrasah of the Mamluki Sultan al-Ashraf Barsbay (d. 842 AH / 1438 CE) as well, which lies just a stone’s throw away from the complex of al-Ghuri, on the western side of the al-Mu’izz Li-Dinillah street.

 mamluki complex cairo

The core of the Sunni creed on the outer façade of the complex of the Mamluki Sultan Qansuh al-Ghuri in Cairo.


Shezad turkey

The names of Abu Bakr, ‘Umar, ‘Uthman, ‘Ali, Hasan and Husayn were used to decorate the interior of Shehzade Mosque in Istanbul, Turkey.


Sultan Fatih mosque

Apart from the names of the four rightly-guided caliphs, the names of a few prominent companions of the Prophet (pbuh) were also employed for decoration of Sultan al-Fatih Mosque in Istanbul, Turkey.



[1] Irene A. Bierman, Writing Signs, (Berkeley: University of California Press, 1998), p. 1-27.

[2] S. D. Goitein, Studies in Islamic History and Institutions, (Leiden: E. J. Brill, 1968), p. 147.

[4] Irene A. Bierman, Writing Signs, p. 110-112. Aqmar Mosque, http://en.wikipedia.org/wiki/Aqmar_Mosque (accessed November 30, 2013).

[5] Irene A. Bierman, Writing Signs, p. 111.

[6] El-Aqmar Mosque, http://www.touregypt.net/aqmarm.htm (accessed November 30, 2013).

[8] Ibn Battuta, Travels in Asia and Africa, translated and selected by H. A. R. Gibb, (London: Darf Publishers LTD, 1983), p. 50.

[9] Ibn Kathir, Al-Bidayah wa al-Nihayah, vol. 12 p. 67-73.

[10] Ayyubid Dynasty, Encyclopedia Britannica Academic Edition, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46670/Ayyubid-dynasty (accessed November 30, 2013).

[11] Abdul Ali, Islamic Dynasties of the Arab East, (New Delhi: MD Publications PVT LTD, 1996), p. 39.

[12] Ibn Jubayr, Rihlah Ibn Jubayr, (Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah, 2003), p. 221.

[13] Abdul Ali, Islamic Dynasties of the Arab East, p. 39.

[14] Al-Maqrizi, Al-Khitat al-Maqriziyyah, vol. 4 p. 217.

[15] Abdul Ali, Islamic Dynasties of the Arab East, p. 39.

[16] Qubba al-Imam al-Shafi'i, http://archnet.org/library/sites/one-site.jsp?site_id=3417 (accessed November 30, 2013).

[17] Ibn Kathir, Al-Bidayah wa al-Nihayah, vol. 12 p.101.

[18] These are some examples of the buildings in old Cairo which make use of different portions of the al-Fath or victory chapter as an aspect of their decoration: the madrasah of Sultan al-Ashraf Barsbay, the complex of Sultan Qansuh al-Ghuri, the funerary complex of Sultan Qaytbay, the mosque of Muhammad ‘Ali, the mosque cum mausoleum of Husayn b. ‘Ali, the mosque of Nasir b. Qalawun, the mosque of al-Azhar, the mosque of al-Amir al-Mas al-Hajib, the public fountain of Ummu ‘Abbas, and the mosque cum mausoleum of Sayyidah Sakinah.

فاصله عمیق معماری کلانشهر مذهبی ایران با مفهوم زیارت

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

هادی عرفان

مدیر امور هنری شهرداری مشهد مطرح کرد

فاصله عمیق معماری کلانشهر مذهبی ایران با مفهوم زیارت

خبرگزاری تسنیم:مدیر امور هنری شهرداری مشهد با اشاره به فاصله عمیق معماری کلانشهر مذهبی ایران با مفهوم زیارت گفت: مدیران شهری باید حساسیت بیشتری در قبال محتوای المان های شهری داشته باشند.

هادی عرفان در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در مشهد مقدس با ابراز تأسف از فاصله عمیق معماری کلانشهر مذهبی ایران با مفهوم زیارت، اظهار کرد: در فراخوان ایده پردازی و ارائه آثار برای استقبال از بهار 93، کمترین طرح‌ها و کارهای ارسالی به هیئت داوران، در حوزه زیارت و مفاهیم مذهبی بوده است.

وی افزود: تولید فکر برای ایده‌پردازی و اجرا در بحث کارگاهی یا داستان، برنامه‌ای بلندمدت است و در کوتاه مدت به عرصه ظهور نمی‌رسد.

مدیر امور هنری شهرداری مشهد، مقایسه فضای معماری ایرانی اسلامی شهر زیارتی مشهد با تهران و اصفهان را نادرست خواند و خاطرنشان کرد: اصفهان قریب به هزار سال پایتخت کشور بوده و غنای معماری دارد, در حالی که المان‌ها در مشهد در حال پر کردن خلأ تاریخی و هویتی معماری این شهر هستند.

وی در ارتباط با سبک و سیاق فضای هنری و المان‌ها در مشهد گفت: مشهد می‌تواند قطب اقتصاد زیارت‌ محور ایران باشد و در این میان در حوزه هنر، حضور پررنگ وقف در تاریخ مشهد همواره انگیزه‌ای حائز اهمیت برای اهدای آثار هنری به بارگاه ملکوتی ثامن الحجج(ع) بوده است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: وقف آثار فاخر و ماندگار هنری از سراسر ایران و حتی جهان تشیع به حرم مطهر رضوی، می‌تواند شهر مشهد را شکوفا و آن را به الگو و الهامی برای سایر نقاط کشور تبدیل کند.

المان‌های شهری باید در شأن مشهدالرضا باشد

عرفان تاکید کرد: جایگاه شناسه‌های شهری، المان‌های موضوعی، نقاشی دیواری و بهسازی سیمای شهری در مشهدالرضا باید در شأن پایتخت معنوی و فرهنگی جهان اسلام، مذهب تشیع و فارسی زبانان باشد.

وی در پاسخ به انتقادات وارده بر توزیع، نصب و جانمایی برخی المان‌‎های فراماسونری و تناسب نداشتن آن با فضای معنوی مشهد، گفت: مدیران شهری باید در کنار هنرمندانی که در فضای مشهد تنفس می‌کنند و صاحب سبک هستند، نسبت به محتوای المان‌های شهری نیز حساس شوند تا روح زیارت در مشهد جریان یابد.

مدیر امور هنری شهرداری مشهد افزود: پنج بخش بهار جان (نگاه دینی به بهار)، کودکان بهاری (معصومیت کودکانه)، شهر آرزوها (آرمانشهر هنرمندان با گذری از وضعیت موجود به مطلوب)، بانوی آب و آئینه (نوروز همزمان با دهه فاطمیه) و خاطرات میزبانی (مهمان آشنا و سال‌ها میزبانی از زائران)، برای فراخوان استقبال از بهار 93 در نظر گرفته شده است.

عرفان اظهار کرد: کمترین کارهای ارسال شده به بخش داوری و ستاد استقبال از بهار در تم‌های مذهبی و با رویکرد زیارت بوده است, بدان معنا که این مسئله عزم جزم مردم، مسئولان و هنرمندان برای بازسازی و بهسازی فضای دینی شهر علی بن موسی الرضا را می‌طلبد.

وی تطبیق طرح‌های اطراف حریم رضوی با معماری ایرانی اسلامی را امری مرتبط با حوزه معماری و شهرسازی دانست و اظهار داشت: نقاشی دیواری مشخصا روی سیمای شهری مشهد موثر است، اما جنبه التیام بخشی دارد نه درمان بنابراین باید به دنبال سیمای شهری ضابطه مند و ماندگار ایرانی اسلامی بود.

این استاد دانشگاه با اشاره به انتخاب مشهد به عنوان پایتخت معنوی جهان اسلام در سال 2017 میلادی، گفت: فضای معماری کنونی مشهد نه تنها با معماری رضوی در سال 2017 میلادی، بلکه با استانداردهای یک شهر خوانا هم فاصله دارد.

عرفان تاکید کرد: تدوین تئوری شهر اسلامی باید از دانشگاه‌ها آغاز شود.

خبر مهم: انتشار کتاب همایش سال گذشته مرکز مطالعات بعد ازیکسال انتظار

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

باطلاع علاقمندان معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی میرساند کتاب مجموعه مقالات همایش جایگاه عناصر دینی در توسعه شهری به زودی منتشر خواهد شد .پیش از این بخاطر وقفه یکسال و نیمه پیش آمده جهت انتشار این کتاب از همه علاقمندان و اعضا عذر خواهی میشود.

گفتنی است ضمیمه این کتاب ، استفتائات معماری-شهرسازی و مدیریت شهری خواهد بود. و این مجموعه برای اولین بار است که به زیور طبع آراسته خواهد شد .

ارائه و رونمایی از محصول مرکز مطالعات شما در حضور شهردار مشهد

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

سند پیشنهادی مرکز مطالعات شما برای گرایش به معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی در نشست امروز -8 بهمن 1392- ویژه پایتختی فرهنگی 2017 جهان اسلام مشهد تقدیم شهردار مشهد شد.

در این نشست گزارشی  از اقدامات مرکز به شورای اسلامی شهر مشهد و شهردار و  نمایندگان بیش از سی  تشکل اجتماعی ، فرهنگی و تخصصی ارائه شد.

استفتائات معماری از حضرت آیت الله سیستانی دام ظله العالی

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

بسم ا... الرحمن الرحيم

 

نخستین مجموعه استفتائات

معماری-شهرسازی-مدیریت شهری

از محضر حضرت آیت الله العظمی سیستانی


بخش اول معماری :


1- آیا مهندس معمار می تواند از اجزایی چون شیشه درجایی از منزل استفاده نماید که بخاطر طرح او ، در بعضی از اوقات شبانه روز قسمتهای داخلی منزل ، قابل رویت و موجب مزاحمت یا معذب بودن ساکنین یا به گناه افتادن همسایگان شود؟

آیت ا... سیستانی : ساخت آن اشكالی ندارد مگر آنکه نوعاً موجب فساد باشد ولی بر استفاده كنندگان لازم است مراعات مسایل شرعی را بنمایند. و سزاوار است منازل طوری ساخته شود كه از دید نامحرم جلوگیری نماید.


2- حکم استفاده از مصالح و نمادهای نماکاری که در غرب برای شناسایی بناهایی با استفاده های غیر اخلاقی استفاده می شود چیست؟

آیت ا... سیستانی:به طورکلی هرکاری که ترویج ویا تقلید ازفرهنگ غرب است،جایز نیست.

 

3- آیا طراحی و ساخت خانه و آپارتمانی که صدای محارم از آن به بیرون یا به خانه همسایه منتقل شود مباح است؟

آیت ا... سیستانی:ساختن اینگونه خانه ها اگرچه شایسته مسلمان نیست لکن نمی توان گفت حرام است واین خانم ها هستند که باید مواظب باشند صدای انها موجب جلب توجه نامحرم نشود.

 

4- آیا حتما اتاق والدین باید ازاتاق فرزندان جدا باشد؟

آیت ا... سیستانی:اری اتاق خلوت والدین باید جدا باشد،و فرزندان را اگاهی دهند که هنگامی که می خواهند به انجا وارد شوند حتما دربزنند واجازه بگیرند.

 

5- تعبیه پنجره ای که به حیاط همسایه مشرف هست استفاده اش جایز است؟به عنوان نورگیر چه طور؟

آیت ا... سیستانی: استفاده از پنجره ای که مشرف به خانه همسایه و مزاحمت برای انان باشد جایز نیست.


6- طراحی و ساخت حمام جداگانه وصل به اتاق والدین چه حکمی دارد؟

آیت ا... سیستانی: اشکال ندارد.


7- آیا طرح اتاق والدین باید رو به قبله باشد؟

آیت ا... سیستانی:لازم نیست.


8- آیا اتاق خواب فرزندان ذکور واناث باید جدا باشد؟

آیت ا... سیستانی:واجب نیست،ولی بهتر ان است که جدا باشد.


9- اخیرا در مجتمعهای مسکونی طراحان اقدام به طراحی استخر در طبقات زیرین ساختمان مینمایند .با توجه به استفاده مختلط برخی افراد از این استخرها ، طراحی آن برای مهندس معمار چه حکمی دارد ؟ اگر طراح از سرنوشت خانه بعد از ساخت باخبر نیست آیا این اقدام جایز است؟

آیت ا... سیستانی: طراحی ان برای مهندس اشکال نداردلکن کسانی که از ان استفاده می کننداگرزن ومرد به صورت مختلط از ان استفاده کنندکار حرام وگناه بسیاربزرگی مرتکب شده اند.


10- آیا الزاما محل عبادت و خواب در خانه باید جدا باشد؟

آیت ا... سیستانی: خیر لازم نیست.


11- نظر دین در خصوص مکان یابی سرویس های بهداشتی چیست؟ آیا قرارگیری توالت در ابتدای ورودی آپارتمان جایز است؟

آیت ا... سیستانی: فی نفسه منعی ندارد.

 

 

12- استفاده از آشپزخانه اپن در بیوت مسلمین جایز است؟

آیت ا... سیستانی:ساکنین و استفاده کنندگان از محلّ لازم است مسائل محرم و نامحرم را رعایت کرده و از اختلاط حرام پرهیز نمایند و شایسته است طرّاحان و معماران در ایجاد فضایی که زمینه تلاقی کمتر نامحرمین را فراهم کند، تلاش نمایند همچنان که در معماری قدیمی اسلامی قسمت اندرونی و بیرونی به صورت جداگانه بوده است.

 


13- آیا الزاما مساجد باید دارای مناره باشد؟

آیت ا... سیستانی:خیر

 


14- نوشتن وان یکاد و آیات مشابه برای سردرساختمان های چند طبقه چه حکمی دارد؟ خصوصا که افراد زیادی بالاتر از محل نصب آیه در سردر زندگی میکنند.

آیت ا... سیستانی: صدق هتک حرمت به مقدّسات و آیات قرآن و عدم آن عرفی است و ظاهراً در این مورد صدق نمی­کند.


15- احداث و طراحی خانه ها به ضرورت ضوابط حاکم به نوعی است که در موارد زیادی اتاق خواب و یا آشپرخانه دو واحد مستقل از یک نورگیر نورمیگیرند و لذا کاملا بهم اشراف و ارتباط دارند. این نوع طراحی چه حکمی دارد؟

آیت ا... سیستانی : از آنجا که استفاده از چنین مکان­هایی لزوماً مستلزم گناه نیست کما اینکه ممکن است مواردی چون پدر و فرزند در هریک از واحدها زندگی کنند یا ...، منع به طور کلّی نیست و بر استفاده کنندگان لازم است مسائل شرعی را رعایت نمایند.

 

16- جان پناه دیوار بالای پشت بام به نظر شارع مقدس حداقل باید چقدر باشد؟ آیا رفع خطر سقوط از بام کافیست یا باید مانع دید همسایگان به بام همدیگر هم بشود؟

آیت ا... سیستانی : امر مذکور دائر مدار كیفیت استفاده از پشت بام است و حکم موارد آن فرق می­کند و در روایت نقل شده است لب بام هم سطح بام نباشد و حائلی به اندازه دو ذراع بلندتر داشته باشد و در بعض روایات یک ذراع و یک وجب ذکر شده است.

و در حدیث نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله مسلمانان را از خوابیدن بر بامی که دیوار ندارد نهی کرده و فرموده­اند: هر کس بر بام بدون دیوار بخوابد، از امان خدا بیرون رفته است.

 

17- استفاده از مبل و صندلی در مساجد جایز است؟

آیت ا... سیستانی : فی نفسه مانعی ندارد مگر اینکه به لحاظ إشغال مقداری از مکانِ مسجد، مزاحمت برای نمازگزاران داشته باشد.

 

18- آیا مساجد باید دارای وضوخانه باشد؟

آیت ا... سیستانی : خیر


19- حداقل های الزامات مکانی و امکاناتی برای اطلاق عنوان مسجد به آن مکان را از لحاظ شرعی بفرمایید؟

آیت ا... سیستانی : چنانچه شخصی زمین ملکی را به عنوان مسجد وقف نماید، حكم مسجد دارد  و برای وقف کردن مکانی به عنوان مسجد، شرایط خاصّی غیر از شرایط عمومی مال موقوفه که در رساله­ها ذکر شده است وجود ندارد، هر چند خوب است موقعیّت و خصوصیّات فعلی و آینده محلّ را قبل از وقفِ مکان، مدّ نظر قرار دهند تا بعداً موجب زحمت افراد و بروز مشکلات نگردد.


20- آیا در مساجد امروز و با توجه به نیازهای جامعه امروزی احداث مساجد بدون پارکینگ، آسانسور، ومهدکودک و فضای نگهداری کودکان و نیز فضای مناسب برای استقرار تشکلهای مذهبی مانند بسیج ، جایز است ؟

آیت ا... سیستانی : بلی جایز است و لازم است شأن و قداست مساجد حفظ شود و از امور متفرّقه در مساجد كه مناسب با شأن و قداست مسجد نیست پرهیز شود ورعایت بعض موارد مذکور در سؤال به حسب اختلاف موقعیتها گاه پسندیده و گاهی هم بدون رجحان و در برخی موارد ناپسند و مرجوح می­باشد.

 

21- استفاده از نقوش برجسته ی اماکن مذهبی چون خانه خدا وطواف کنندگان و... در مساجد جایز است؟

آیت ا... سیستانی: نقش انسان یا موجودی ذی­روح دیگر، اگر برجسته و مجسّم باشد، ساخت آن بنابر احتیاط حرام می­باشد و چنانچه برجسته و مجسّم نیست، احتیاط مستحب است مسجد را با آن زینت نکنند.

 

22- آیا می توان از نماکاری ها وسبک های معماری غربی در معماری شهرهای مملکت اسلامی استفاده کرد؟ اگر مرسوم باشند این موضوع چه حکمی دارد؟

ایت ا... سیستانی: اگر سبک­ها طوری نباشد که موجب اشاعه فساد در جامعه گردد، فی نفسه حرام نیست هر چند شایسته است فضای شهر ونمای خانه­ها طوری طرّاحی شود که معنویّت را به جامعه تزریق کند.


23- آیا میتوان در پارک سازی شهرهای مسلمین از مدل های خارجی پارک سازی استفاده نمود؟

ایت ا... سیستانی: پاسخ از جواب قبلی معلوم است.

 

24- آیا طراحی فضاهای اجرای موسیقی در پارک ها جایز است؟

آیت ا... سیستانی : نواختن موسیقی حرام و مهیّا کردن فضایی برای آن جایز نیست.

 

25- آیا خانم ها می توانند در پارک ها ورزش کنند ویا باید فضاهایی جداگانه برای ورزش تعبیه نمود؟ آیا مهندس معمار طراح پارک شرعا اجازه طراحی فضای ویژه بانوان را دارد ؟ اگر منجر به تقویت سلامت بانوان مسلمان شود این امر طراجی پارک با حفظ حریمهای بصری و رفع امکان دید نامحرم چه حکمی دارد ؟

آیت ا... سیستانی : چناچه به حدّ اسراف نرسد اشکال ندارد و عوامل مختلف در تحقّق اسراف دخیل است که  تشخیص موضوع به عهده مکلّف بوده و مقرّرات در مصرف برق نیز رعایت گردد.

 

26- آیا می توان بنایی ساخت که براماکن عالیه اسلامی چون مکه مکرمه ویا حرم ائمه اطهار(ع) اشرافیت دارد وعظمت معماری ایشان را خدشه دار می کند ؟

ایت ا... سیستانی: سزاوار نیست بلکه چنانچه عرفاً هتک حرمت نسبت به اماکن مقدّسه شمرده شود جایز نیست و تشخیص موضوع عرفی با مکلّف می­باشد.

 

27- آیا نگهداری حیواناتی چون سگ و کبوتر در خانه که باعث آلودگی می شوند جایز است؟

آیت ا... سیستانی : نگهداری حیواناتی مانند کبوتر چنانچه عرفاً مصداق ایذاء همسایگان و ... نباشد، فی نفسه بلا­مانع است امّا نگهداری سگ در منزل مـسكونی، كراهـت دارد و در روایت نقل شده در خانه­ای که سگ نگهداری   می­شود فرشتگان داخل نمی­شوند.

شایان ذکر است  سگ، نجس العین است ورطوبت­های او نجس می‌باشد و به هر جا سرایت كند آن را نجس می­كند لذا نگهداری آن در منزل معمولاً موجب محذور شرعی در طهارت و نجاست می­گردد و در مورد نجاست سگ فرقی بین سگ زینتی و غیر زینتی، سگ کوچک یا بزرگ، سگ تربیت شده و غیر آن نیست.

 

28- حکم بنایی که ارتفاعش باعث سایه اندازی ویا ممانعت رسیدن نور آفتاب به همسایه ویا معابر می شود چیست؟

آیت ا... سیستانی : به طور کلّی اگر از تصرّف مالک در ملک خویش ضرر قابل توجّهی به همسایه­اش برسد، در صورتی که چنین ضرری بین همسایگان متعارف باشد جایز است  و گرنه جایز نمی­باشد و تشخیص موضوع عرفی با مکلّف است.

 

29- آیا طراحی سردر ساختمانها به نحوی که در شب پلاک آنها قابل مشاهده نباشد بلااشکال است؟

آیت ا... سیستانی : اشکالی ندارد.

 


30- آیا طراحی مغازه – با نوع حرفه ای که نیاز به توقف اتوموبیل مشتری ها دارد – در مکانهای دارای محدودیت پارک در شهر جایز است ؟

آیت ا... سیستانی : فی نفسه مانعی ندارد امّا لازم است صاحبان اتومبیل­ها هنگام توقّف موجب سدّ معبر یا ایذاء دیگران نشوند و اگر طوری است که إحداث چنین مغازه­ای در چنین محلّی متعارف نیست و خواه ناخواه هر چند با رعایت و دقّت، باعث آزار دیگران (مثلاً همسایگان) می­شود به نحوی که ایذاء دیگران عرفاً مستند به صاحب مغازه شمرده می­شود جایز نمی­باشد.

 

 

31- آیا مهندس معمار می تواند ساختمانی با تراکم بالا- تعداد طبقات زیاد- طراحی کند که مشرف به خانه مردم باشد؟

آیت ا... سیستانی : فی نفسه مانعی ندارد لکن اگر احداث این أبنیه به نحوی است که ضرر قابل توجّهی بر همسایگان وارد می­آید و این امر غیر متعارف باشد(مثلاٌ منطقه مسکونی است که نوعاً خانه­ها کم ارتفاع است و منزل مرتفع مزبور در آن محلّ متعارف نیست و عرفاً ایذاء همسایگان صدق می­کند)جایز نمی­باشد، امّا اگر ضرر قابل توجّهی بر همسایگان وارد نشود یا آنکه ضرر قابل توجّه امرمتعارف و معمولی باشد اشکال ندارد و این مطلب به حسب موارد و أزمنه و أمکنه مختلف است، البته شایسته است در کشور اسلامی منازل طوری ساخته شود که داخل خانه­های مجاور قابل رؤیت نباشد تا از طرفی زمینه گناه برای بعضی فراهم نشود و از طرفی ساکنین منازل مجاور به راحتی از خانه خود که مسکن که محل سکونت و آرامش آنهاست، استفاده نمایند.

 

 

32- آیا در طراحی خانه ؛ مستحب است چینش اتاق ها به گونه ای باشد که تمام اتاق ها رو به قبله باشد؟

ایت الله سیستانی: رو به قبله قرار گرفتن در حالات مختلفی از جمله مستحب شمرده شده است و تبعاً طراحی و ساختن بنا به شیوه ای که زمینه آن را فراهم کند از باب کمک در انجام خیر بی­اجر نخواهد بود، اگر چینش اتاق­ها به این مسأله کمک می­کند بهتر است این مسأله رعایت گردد.

 

پاسخگویی دفتر حضرت آیت الله سیستانی به استفتائات تخصصی شهرسازی

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

باطلاع علاقمندان میرساند در پی پاسخگویی  ، دفتر استفتائات حضرت آیت الله مکارم و  نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها، دفتر استفتائات حضرت آیت الله سیستانی نیز به استفتائات تخصصی  شهرسازی معماری و مدیریت شهری مرکز مطالعات شما پاسخ دادند که به زودی  مجموعه این استفتائات در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت. باطلاع میرساند هنوز سایر مراجع معظم تقلید به همه سوالات پاسخ نداده اند. و مرکز همچنان در حال پیگیری پاسخگویی تمام سوالات است.

آخرین بروز رسانی مطلب در چهارشنبه ، 20 شهریور 1392 ، 11:17

استقبال از استفتائات تخصصی شهرسازی مراجع

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

با درج بخش نخست استفتائات تخصصی شهرسازی از مراجع و رهبر معظم انقلاب  ، نگاه ها معطوف به سایت مرکز مطالعات شما شده است . و رتبه این خبر در مجموعه اخبار سایت IIUA.IR  مرتبا در حال بهبود است. تا کنون خبرگزاری هایی مانندبولتن نیوز، تی نیوز ، مشرق نیوز؛ انتخاب نیوز ، ایران فردا ، بخشهایی از این خبر را انعکاس داده اند. در این میان انعکاس امانتدارانه سایت مشرق قابل تقدیر و سپاس است.

آخرین بروز رسانی مطلب در يكشنبه ، 17 شهریور 1392 ، 12:48

درباره ما

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

سایت مرکز مطالعات حکمت دانش و فن شهرسازی و معماری ایرانی اسلامی -مرکز مطالعات شما - با نام لاتین IIUA.IR راه اندازی شد.

 منتظرارسال مقالات. مطالب. نقد معماری. خلاصه کتاب و ... و آثار ارزشمندتان هستیم. تیم تحریریه شما منتظر شماست.

آثارتان را به ایمیل ' ); //--> // -->آدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسكریپت دارید // -->"> آدرس ایمیل جهت جلوگیری از رباتهای هرزنامه محافظت شده اند، جهت مشاهده آنها شما نیاز به فعال ساختن جاوا اسكریپت دارید  بفرستید.

سایت رسما در جمعه 19 فروردین 1390 در ساعت 12.00 با گرامیداشت هیجدهمین سالگرد شهادت سید مرتضی آوینی  افتتاح شد. 



اصلاحیه و به روز آوری یادداشت-مورخ 1394/10/6- :

برخی موسسات و شرکتهای همکار طرح به شرح زیر میباشد:

گروه مهندسین عرفان آفرینش: حوزه تخصصی این شرکت ، پروژه های معماری اسلامیست. و اسپانسر مرکز مطالعات شما نیز میباشد.

شرکت طراحان مربع ذهن: حوزه تخصصی این شرکت طراحی داخلی و طراحی نمایشگاهی است.

ارتباطاتی بین مرکز مطالعات شما و برخی نهادها و موسسات وجود دارد و یا رایزنی های بین مرکز مطالعات شما و برخی نهادها در جریان است که برخی از آنها بشرح زیر است :

-اداره اوقاف و امو رخیریه خراسان رضوی

- دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد

- دانشکده فنی مشهد(دانشگاه فنی حرفه ای)

- موسسه آموزش عالی غیر انتفاعی  اسرار

- موسسه آموزش عالی غیر انتفاعی اقبال لاهوری

-موسسه آموزش عالی توس

- موسسه آموزش عالی خیام

-موسسه آموزش عالی بینالود

-موسسه آموزش عالی علمی کاربردی شهرداریهای خراسان رضوی

- دانشگاه آزاد اسلامی مشهد

-دانشگاه امام رضا(ع)

-دانشگاه فنی حرفه ای-دانشکده فنی مشهد

-دانشگاه پیام نور مشهد

- بنیاد شهید و امو رایثارگران خراسان رضوی

- روزنامه خراسان

- روزنامه شهرارا

-روزنامه همشهری

- شهرداری نیشابور

-دفتر تبلیغات اسلامی خراسان

- صدا و سیمای خراسان رضوی

-ستاد بازسازی عتبات عالیات خراسان رضوی

- سازمان نظام مهندسی ساختمان خراسان رضوی

- خانه نخبگان بسیج خراسان

- شهرداری مشهد

-شورای اسلامی شهر مشهد

- مرکز پژوهشهای شورا ی اسلامی شهر مشهد

- بسیج مهندسین خراسان رضوی

- خانه نخبگان  بسیج خراسان رضوی

- بنیاد معماری انقلاب اسلامی

- نمایندگان محترم مشهد در مجلس شورای اسلامی

- دفاتر مراجع محترم


و برخی دیگر از نهادها

مرکز هم اکنون درمشهد فعال میباشد.




آخرین بروز رسانی مطلب در يكشنبه ، 6 دی 1394 ، 13:09

معمار هم هنرمند است هم حکیم

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف
معماری اسلامی نیازمند تربیت معماران آشنا به علوم اجتماعی و دینی است؛
چند سالی می شود که گلایه اهل فرهنگ از نوع ساخت وساز بناها درسطح کشور و به خصوص شهر مشهد با شیب زیادی اوج می گیرد. اصل گلایه هم این است که چرا معماران و شهرسازان ساخت و سازهای خود را با الگوهای بومی مطابقت نمی دهند.
«آیا می توان از لابه لای مؤلفه های بومی حوزه معماری، الگوی مناسبی برای ساخت و ساز تعریف کرد ؟ » با این سؤال به سراغ مدیر دفتر پژوهش های اجتماعی معاونت فرهنگی شهرداری مشهد می رویم تا نظر وی را در این خصوص جویا شویم. هادی عرفان که می توان او را از صاحب نظران این حوزه دانست، صحبت های زیادی در این زمینه دارد که بخشی از آن در ادامه می آید.
آیا ایجادیک الگوی بومی و وفاداری به آن، فقط در کشور ما مطرح است یا تمام کشورهای جهان چنین دغدغه  ای دارند؟
معماری زمینه‌گرا که امروز از پارادایم‌های معماری روز دنیاست، به همین مسئله اشاره دارد. یک معمار چینی وقتی طراحی هرم شیشه‌ای موزه لوور را بر عهده می‌گیرد از یک سبک پیروی می‌کند، ولی وقتی طراحی موزه هنرهای اسلامی قطر را انجام می‌دهد به سبک دیگری کار می‌کند. بنابراین اینکه بگوییم معماری بومی در سایر نقاط جهان نداریم، صحیح نیست. ما معماری بومی را در هند و حتی آفریقا هم داریم؛ پس ایران هم می‌تواند بسترساز یکی از گفتمان‌های معماری بومی باشد.
علاوه بر این، یک نبرد جهانی وجود دارد و می‌شود گفت که دو سر این نبرد، رقابت و دعوا در جهان، ما و غرب هستیم نه به عنوان مثال چین و غرب. این مسئله الزام تولید نسخه معماری بومی را برای ما بیشتر می‌کند. به خصوص که الان بعد از انقلاب‌های منطقه‌ای و بیداری اسلامی در کشور‌های خاورمیانه، این کشورها به دنبال الهام‌گیری از نسخه‌هایی هستند که در این سال‌ها در ایران تولید شده است. به طور مثال می‌بینیم که دولت افغانستان در ساختار اداری شباهت زیادی به کشور ما دارد؛ عراق هم همین‌طور. این مسئله نشان می‌دهد که ما باید در حوزه معماری هم تولید داشته باشیم؛ آنچنان که در سینما، رمان و شعر داریم.
پس نگاه شما به سمت تولید علم در حوزه معماری است؟
ما دست‌کم در خاورمیانه کشوری الهام‌بخش هستیم. یعنی معماری ما در گذشته ثابت کرده و امروز هم شرایط خاص اجتماعی سیاسی می‌طلبد که ما در این حوزه حرف‌های کاملا بومی متناسب با آرمان‌های انقلاب اسلامی و پیشینه تمدنی ایرانی اسلامی داشته باشیم.
این الگوی بومی، ایرانی است یا اسلامی؟
من اعتقاد به الگوی ایرانی‌اسلامی دارم و نمی‌توانم بپذیرم که این دو از همدیگر تفکیک‌پذیر هستند؛ البته الگوی ایرانی‌اسلامی یکی از گونه‌های الگوی اسلامی است، اما این‌ها از همدیگر تفکیک‌پذیر نیستند.
فرض کنیم ما به تعریف الگوی بومی متناسب با فرهنگمان دست یافتیم؛ این الگو چه مولفه‌هایی از معماری و شهرسازی را مشخص می‌کند؟
نکته همین‌جاست؛ ما در ترجمه خواسته‌های خود و تبدیل آن‌ها به برنامه عملیاتی آموزش معماری دچار مشکل هستیم؛ به عنوان مثال ما الان فقط در مشهد حدود 10هزار دانشجوی معماری در مقاطع مختلف داریم ولی ظرفیت سازمان نظام مهندسی استان خراسان نزدیک به 4هزار مهندس با حق امضاست. یعنی ما 5/2 برابر ظرفیت نظام مهندسی فقط دانشجوی در حال تحصیل داریم.
این را با میانگین جهانی مقایسه کنید؛ به عنوان مثال استان آنتاریو در کانادا با 12میلیون نفر جمعیت، 3هزار معمار دارد ولی ما در مشهد با 3میلیون نفر جمعیت حداقل 10هزار نفر مشغول به تحصیل در رشته معماری داریم. 4هزار نفر از این معمارها در مقطع کارشناسی درس می‌خوانند که یعنی بدون‌شک تا چهار سال بعد وارد بازار می‌شوند. این نشان می‌دهد که آموزش معماری دست‌کم در ظاهر خیلی هدفمند نیست و شاید نگاهی تجاری پشت آن وجود دارد؛ یعنی هزینه‌های زیاد تحصیل باعث می‌شود که موسسه‌های آموزش عالی به داشتن این رشته درسی تمایل داشته باشند. آیا واقعا نیاز ما به معماری این قدر زیاد است؟
در همین آموزش‌ها هم باید وزن آموزش‌های بومی مشخص شود. الان یک دانشجو در طول دوره کارشناسی فقط چهار واحد معماری اسلامی می‌خواند، آن هم به صورت نظری.
ورود به این حوزه و سامان‌دهی آن بر عهده چه نهادی است؟
همان‌طور که بیان شد یک خلأ در حوزه آموزش وجود دارد که رفع آن بر عهده نهادهای علمی کشور است. این نهادها باید مدل، نحوه آموزش و متون درسی بومی تعریف کنند؛ البته در رشته معماری متون به‌تنهایی نقش تعیین‌کننده‌ای ندارند. چون روش استاد و شاگردی و کار عملی هنوز به‌صورت جدی در حوزه آکادمیک وارد نشده است. به طور مثال دانشجو نحوه زدن طاق را نمی‌آموزد یا یک ایزوگام را خودش انجام نمی‌دهد؛ از طرفی، تنها رشته‌ای که در این حوزه‌ها حرف دارد، معماری است.
پس با تعریف شما، ما نه‌تنها در تدوین الگوی بومی موفق نبوده‌ایم، بلکه در حوزه آموزش هم اشکالات ساختاری زیادی داریم.
یک خلأ دیگر را هم اضافه کنید؛ آن هم اینکه ما در نگاه کلان، دست‌کم شش، هفت مدعی معماری اسلامی داریم. مدعیانی که گاه حرف‌هایی متضاد یا دست کم متناقض دارند؛ یعنی به یک تعریف واحد نرسیده‌ایم.
از بحث آموزش که بگذریم، به نظر می‌رسد در زمینه اجرا هم این دغدغه در جایگاه کلان وجود ندارد؛ یعنی خود نهادهای دولتی ملزم به رعایت اصول معماری اسلامی در ساختمان‌های خود نیستند.
در نهادهای مختلف متفاوت است. مثلا در نوسازی مدارس این تقید وجود دارد، اما برخی نهادها این دغدغه‌ها را ندارند. به طور مثال شورای عالی معماری و شهرسازی در سال 89 مصوبه‌ای در مورد نماهای ساختمان‌ها داشت که نوعی از نماهای تصنعی با عنوان آلکابوند را برای نهادهای دولتی ممنوع کرد، ولی در همین شهر مشهد بعد از سال89 چند اداره از همین نما استفاده کرد و نماینده شورای عالی معماری و شهرسازی یعنی اداره مسکن و شهرسازی استان، هیچ اعتراضی نکرد. این نکات نشان می‌دهد که برای اجرای همین دستورالعمل‌ها هم سخت‌گیری وجود ندارد.
در حوزه شهرسازی چطور؟ عامه مردم دست‌کم ذهنیتی درباره معماری اسلامی دارند ، اما آیا ما الگویی برای شهرسازی اسلامی داریم؟
شهرسازی تقریبا یک رشته نخبگانی است. در تمام جهان هم شهرسازی را به‌شدت همنشین با سیاست می‌دانند، یعنی در کشورهای اروپایی قبل از خواندن شهرسازی باید علوم سیاسی و معماری بخوانید. می‌دانند که تصمیم‌های شهرسازانه با سیاست و اقتصاد و با لایه‌های قدرت گره خورده است. پس توجه به حوزه شهرسازی بدون توجه به کانون‌های قدرت، نشدنی است. از سوی دیگر شهرسازی ما خیلی تبلیغ نشده است؛ به طور مثال ما در مشهد کوچه چهارباغ را داریم، قدیمی‌ترین نمونه چهارباغ در داخل ایران. این فضا در مشهد بیش از صد سال از چهارباغ اصفهان قدیمی‌تر است. ولی ببینید که چقدر روی این حوزه کار شده است؟
پس معتقدید که الگوی بومی ما در شهرسازی هم نمونه‌هایی دارد. امروز این الگو چقدر در شهرسازی ما نمود دارد؟
این پاسخ نیاز به بررسی تاریخی دارد. ما بعد از یک دوره جدایی، از دوره تیموری دوباره با غرب آشنا شدیم. در این دوره کسانی مثل کلاویخو وارد ایران شدند، ولی هنوز اثرگذاری نداشتند. در دوره صفویه کم‌کم اثرگذاری‌ها آغاز شد. یعنی مولفه‌های معماری و شهرسازی غربی آرام آرام وارد معماری و شهرسازی ما شد؛ نمونه‌اش هم میدان نقش جهان اصفهان است. ما پیش از آن، مولفه میدان را در شهرسازی خودمان نداشتیم. میدان یک مولفه وارداتی است که ریشه در معماری یونان دارد.
البته این نتیجه یافته‌های من است و ممکن است بعضی از پژوهشگران با این مطلب موافق نباشند. نظر من این است که این نتیجه آشنایی ما با غرب است. چون کارکرد اجتماعی مولفه میدان در گذشته بر عهده حمام‌ها و بازارها بوده است.
این آشنایی ما و غرب تا دوره صفویه به‌صورت تعاملی بود. در دوره قاجار سرعت تعامل از سمت غرب بیشتر شد، اما باز هم معماری بومی سعی کرد الگوهای غربی را در خود هضم کند؛ به طور مثال وجود عنصر ساعت به‌عنوان المان در فضای معماری از این دوره آغاز شد؛ البته ساعت به عنوان یک ابزار مکانیکی کوچک.
بعد از دوره قاجار هم کم‌کم قدرت ما در این تعامل کمتر شد تا به شکل خودباختگی در برابر غرب در آمد.
تا اینجا آسیب را بررسی کردیم؛ راهکار تعریف این الگوی بومی چیست؟
باید ببینیم که چطور بناهایی مثل مسجد گوهرشاد یا مدرسه غیاثیه خلق شده‌اند؛ برگردیم و به زیرساخت و بستر تاریخی تولد این بناها توجه کنیم؛ در دوره ساخت این بناها در درجه اول، گفتمان غالب سیاسی می‌داند از معماری چه می‌خواهد. علاوه بر این پارادایم غالب معماری یک پارادایم قوی و واحد است؛ متشتت نیست.
نکته سوم و بااهمیت هم پرورش معمار است. باید ببینیم که قوام‌الدین‌ها و غیاث‌الدین‌ها چطور پرورش پیدا می‌کنند و معمار می‌شوند؛ به‌طوری که هم سلوک عرفانی دارند و هم هنر به‌صورت سینه‌به‌سینه به آن‌ها منتقل می‌شود. این افراد دیگر نقشه‌کش نیستند، بلکه هم هنرمندند و هم حکیم.
البته شاید بستر تربیت این افراد در شرایط کنونی فراهم نباشد؟
این جزئی‌نگری علوم در غرب به ما آسیب‌زده است. ممکن است شما در نظام آموزشی خود معماری تربیت کنید که هیچ چیزی از علوم دینی و اجتماعی نداند. این در تمدن ما سابقه ندارد. یعنی در قدیم معمار هم در علوم سازه‌ای و هم در علوم اجتماعی تبحر داشت و علاوه بر این فردی متشرع و گاه حکیم بود. معماری به پشتوانه فرهنگی نیاز دارد. معماران غربی هم هر خطی که می‌کشند یک پشتوانه فلسفی قوی دارد؛ کاملا ارتباط فلسفه با معماری مشخص است.
همان‌طور که فرمودید مکتب‌های فلسفی آن‌گونه که در هنر غرب تاثیرگذار است، در هنر و به‌خصوص معماری ما تاثیر نمی‌گذارد.
این مسئله در تمدن ما سابقه ندارد. شما به معماری دوره‌های تاریخی توجه کنید؛ به عنوان مثال در معماری سلجوقی، خوارزمشاهی و مغول همه ساخت‌ها معنادار و مرتبط با فلسفه سیاسی است. چرا تناسبات معماری سلجوقی این‌قدر قدرتمندانه است؟ چون دقیقا نگاه سیاسی قدرت‌خواه و قدرت‌طلب سلجوقی را در معماری مطرح می‌کند. شاید هم دوره کنونی معماری در کشور ما، ترجمه همین آشفتگی و سردرگمی فلسفی معماران باشد.
مسعود نبی دوست

تاسیس گروه تخصصی فقه مدیریت شهری

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

به همت و با رایزنی ها ی انجام شده توسط علاقمندان حوزه شهرسازی اسلامی، به زودی گروه تخصصی فقه مدیریت شهری و شهروندی در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و در مشهد مقدس تاسیس خواهد شد . گفتنی است مدیریت این گروه بر عهده حجه الاسلام مجتبی الهی خراسانی خواهد بود که برایشان آرزوی موفقیت داریم.

مبنای تئوریک شهرسازی در جهت حیات طیبه اسلامی

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

بسم الله الرحمن الرحیم

مبنای تئوریک  شهرسازی در جهت حیات طیبه اسلامی

 

محمدهادی عرفان؛ کارشناس ارشد معماری،گروه مهندسین عرفان آفرینش. مرکز مطالعات شما(مرکز مطالعات حکمت دانش و فن شهرسازی و معماری ایرانی اسلامی)

سیده محبوبه داورپناه بایگی؛ دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه امام رضا (علیه السلام) مشهد

آدرس مکاتبه : مشهد، کدپستی9139673614

مقدمه

بیش از 14 قرن است که اسلام با جامعیت خود در تمام جنبه های مادی و معنوی زندگی بشر همواره با برنامه ی جامع و ایدئولوژی منحصر به فرد خود در اختیار بشر بوده است. چشم انداز شهر اسلامی همواره در طول تاریخ اسلام همواره یکی از اهداف غایی مسلمانان بوده است. در تعریف شهر اسلامی برخی بر این باورند که ؛ شهر اسلامی به شهرهایی اطلاق می شود که در سرزمین های دارای فرهنگ و اعتقادات نشأت گرفته از دین اسلام ایجاد شده یا رشد یافته اند.( پوراحمد و موسوی، 1389) متفکران اسلامی شهر اسلامی را عبارت از نمایش فضایی شکل و ساختمان اجتماعی می دانند که بر اساس ایدئال های اسلامی، فرم های ارتباطی و عناصر تزئینی، خود را در آن وارد کرده است. در شهر اسلامی، فرم به تبع معنا تعریف می شود و کالبد، هویت خود را از محتوا اخذ می کند و این متاثر از بنیان های نظری هنر و معماری اسلامی است که نسبت قالب و محتوا همچون نسبت روح و کالبد در بنیان های جهان شناختی اسلامی است؛ همچنان که در جهان بینی اسلامی و قرآنی ماده به کرامت معنا شرافت می یابد و از هویت سفلایی خویش خارج شده و به نورانیت معنا منور می شود. قالب نیز در هنر اسلامی فرمی متنایب با شرافت محتوا دارد. (بلخاری ، 1388)

    همچنین در مورد ماهیت و قابلیت تمایز شهر اسلامی نظریه های گوناگونی مطرح شده است. در یک دسته بندی کلی پنج نظریه یا موضع مشخص زیر قابل توجه است:

1.  نظریه هایی که شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را تقلیدی از شهرهای قدیمی رومی و یونانی می دانند.

2.  نظریه هایی که در قلمرو فرهنگ اسلامی را صفت شرقی داده و آن را شهر شرقی نامیدند.

3.  نظریه هایی که در قلمرو فرهنگ اسلامی را فاقد شرایط و ویژگی یک شهر می دانند.

4.  نظریه هایی که در قلمرو فرهنگ اسلامی را فاقد تداوم و استمرار تاریخی می دانند.

5.  نظریه هایی که در قلمرو فرهنگ اسلامی را دارای ساختار سست و بی قاعده می دانند. ( پوراحمد، 1389)

    قرآن کریم در آیه 15 سوره ی مبارکه سبا از عنوان «بلده طیبه» یاد می کند یعنی شهری بسیار زیبا و نیکو، در تفسیر درمی یابیم که سبا شهری بوده سر سبز و آباد و حاصل خیز در یمن و از هرگونه کمبود و آفات، ناامنی، فحشا و قحطی در امان بوده است. مردم سبا این همه نعمت را در ازای ساختن یک سد و مهار سیلاب ها و کنترل و مدیریت آب توانستند به دست آورند. (شما،1390)

پس از ورود این مکتب با تمدن شرقی و ایرانی منجر به ایجاد سه اصل بنیادین آفرینش در این نوع نگرش شد؛ سه اصل خداوند، انسان و طبیعت است. ذکر این نکته ضروری است که این سه اصل در دیدگاه مرتبه ای متفاوتند. ظهور نگرش ایرانی اسلامی در شهرسازی ایرانی اسلامی متبلور شده است. در بررسی نظریه های پیرامون شهر اسلامی ایرانی دیدگاه های متفاوت و گاه متضاد وجود دارند . عده‌ای از اندیشمندان اساساً قائل به این ترکیب نیستند. مثلاً یکی از این بزرگان در مورد معماری اسلامی هم نگاهی انکارآمیز داشت و دلیل می‌آورد که وقتی معماری و شهرسازی مسیحی نداریم، طبعاً معماری و شهرسازی اسلامی هم معنا ندارد.

عده‌ای دیگر از اندیشمندان با الهام از آرای دكتر سیدحسین نصر، نگاهی تأویلی به معماری و شهرسازی اسلامی دارند. این نحله فکری بیشتر از باور به دین خالص؛ باور به نوعی برداشت باطنی و مکاشفه‌ای از دین دارد. لذا برداشت‌های عرفانی و آغشته به رؤیا و الهام و اشراق به دین و معماری دینی اسلام دارد و سعی دارد با مکاشفه و تأویل برای معماری اسلامی به معنایی توحیدی برسد. این نگاه به احتمال زیاد زاویه‌ای جدی با قرائت ائمه معصومین (ع) از دین دارد.‌

دسته دیگری از اندیشمندان این حوزه نگاهی کاملاً کالبدی به موضوع دارند. یعنی تعریف و پسوند اسلامی را به معماری و شهرسازی پذیرفته‌اند و بدون قائل بودن به هیچ تأویلی دقیقاً به دنبال ثبت و کشف روابط فضایی، تکنیک‌های اجرایی، نسبت‌های هندسی و.‌.. در آثار باقیمانده حکومت مسلمانان هستند.

چهارمین دسته از اندیشمندان علاقه‌مند به موضوع شهرسازی و معماری اسلامی، کسانی هستند که نگاهی کاملاً مرمتی و میراثی به موضوع دارند. یعنی جنبه حفظ و احیا و مرمت برایشان اولویت دارد.

پنجمین گروه علاقه‌مند به موضوع را می‌توان مدیران اجرایی دانست.‌ عموماً مدرک مهندسی دارند و به خاطر خصلت روحیه مهندسی بشدت نتیجه‌گرا و دوستدار تکنولوژی هستند لذا از طرفی علایق فرهنگی‌شان آنها را وا می‌دارد تا از پسوند اسلامی در موقعیت‌های مناسب استفاده کنند.

ششمین گروه کسانی هستند که نه برای معماری و شهرسازی بلکه در قالب پارادایم فکری آشکارا دینی به سراغ موضوع آمده‌اند. تعابیر محدود اما عمیق شهید سیدمرتضی آوینی و اخیراً حضرت آیت‌الله جوادی آملی، حضرت آیت‌الله مکارم شيرازي و برخی دیگر از بزرگواران وارد مبانی عمیقی از موضوع شده و اشاراتی داشته‌اند.

تفاوت نگاه ها به شهر و شهرسازی اسلامی و در مراتب بالاتر آن شهر اسلامی را می توان در موضوعات اساسی از قبیل محدودیت حکومت معصوم در جوامع اسلامی و روشن نبودن چشم انداز و غایت شهر اسلامی جست و جو کرد. در مجموع اگر شهر اسلامی یک غایت در نظر گفته شود، همواره تلاش طالب در جهت رسیدن به مطلوب نهایی خود ادامه دارد. گویا این تلاشی است پایان ناپذیر و عاملی است جهت تحرک و پویایی شهرسازی.

در این پژوهش سعی بر این است تا با استعانت از قرآن به عنوان کتاب قانون جوامع اسلامی و احادیث گرانبهای معصومین به این حوزه ورود پیدا شود و با معرفی چند اصل موجز به عنوان شروعی بر یک حرکت بی پایان در راه رسیدن به حیات طیبه اسلامی طی طریق نمود.

اصول تئوریک شهرسازی اسلامی

در جهت ایجاد شهر اسلامی، رعایت اصول زیر ضروری به نظر می رسد :

1.      اصل نگاه آیه وار به طبیعت

انسان و طبیعت در یک سیستم کامل در جهان هستی زندگی می کنند. شرط حیات و چگونگی زندگی مستلزم تعامل مناسب و پایدار در این چرخه است. قرآن کریم نیز در آیات متعددی به این اشاره نموده است.

خداوند در قرآن رابطه بین طبیعت و انسان را در سه قالب طبیعت برای انسان، طبیعت در تسخیر انسان و طبیعت برای همه انسان ها یاد می کند که ذیلاً به برخی از آن ها اشاره می شود.

طبیعت برای انسان؛ خداوند در این آیات اصل ایجاد طبیعت را برای انسان می داند.

-   در سوره نحل آیه 5 خداوند مى‏فرمايد:  «وَ الأَْنْعامَ خَلَقَها لَكُمْ فِيها دِفْ‏ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْكُلُونَ» چهارپايان را آفريد كه براى شما از آنها گرما (جامه‏هاى گرم) و سودهاى ديگر فراهم مى‏آيد و از آنها مى‏خوريد.

-   در همين سوره آیه 10 خداوند همچنين مى‏فرمايد: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً...» اوست (خدايى) كه از آسمانها آب فرستاد كه از آن مى‏آشاميد و بدان درخت و گياه مى‏رويد، كه در آن (روييده‏ها)، دامهاى خود را مى‏چرانيد.

-   و در آيه بعد مى‏فرمايند: «يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الأَْعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ» و با آن برايتان كشتزارها و درختهاى زيتون و خرما و انگور و همه گونه محصول مى‏روياند.

-   در سوره نمل آیه 60 نيز خداوند مى‏فرمايد: «وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَةٍ» براى شما از آسمان آب فرستاد، پس با آن آب، بوستانهايى شادى‏انگيز رويانيديم.

      طبیعت در تسخیر انسان؛

-   خداوند در سوره نحل آیه 12 مى‏فرمايند: «وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ...» خداوند، خورشيد و ماه را مسخّر شما ساخت.

-   و در سوره ابراهیم آیه 33 چنين مى‏فرمايد: «وَ سَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ...» خداوند، شب و روز را براى شما تسخير كرد.

-   و در جاى ديگر در سوره لقمان آیه 20 اشاره مى‏كند: «أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الأَْرْضِ ...» آيا نديديد كه خداوند آنچه در آسمانها و زمين است، مطيع شما كرد.

طبیعت برای همه؛ در اين آيات بهره‏بردارى از منابع طبیعی را متعلق به همه انسانها، در همه زمانها در جهت رفع نيازها و رعايت حقوق همه انسانها در همه دوره‏ها مى‏داند. این مفاهیم امروزه با دیدگاه توسعه ی پایدار در جهان مطرح است.

-   خداوند در سوره بقره آیه 29 مى‏فرمايد: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الأَْرْضِ جَمِيعاً» و اوست آن (آفريننده‏اى) كه همه آنچه در زمين است براى شما آفريد.

-   در سوره اعراف آيه 10 خداوند مى‏فرمايد: «وَ لَقَدْ مَكَّنّاكُمْ فِي الأَْرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ» شما را از امكانات زمين بهره‏مند ساختيم و وسائل معيشت شما را در آن فراهم كرديم.

-   در آيه 10 سوره الرحمن آمده است: «وَ الأَْرْضَ وَضَعَها لِلأَْنامِ» و (خداوند) زمين را براى همگان قرار داد.

حق استفاده از مواهب طبیعی که در اختیار انسان قرار گرفته مسئولیت حفاظت از آن را بدون قید زمان برای انسان ها به همراه دارد.

2.      اصل قناعت

از حضرت علی علیه السلام در حکمت 371 نهج البلاغه می خوانیم : هيچ گنجی غنی تر از قناعت نيست.

واژه هايی هم معنا و هم مفهوم با قناعت عبارتند از کفاف، اقتصاد، اقتصادر، زهد. کفاف از ريشه کف به معنی آنچه حاجت آدمی را برمی آورد و مانع درخواست و تمنای از غير می گردد. به زبان ساده تر می توان گفت به معنی کفايت کردن يا کافی بودن است. قناعت را می توان به اشکال بهره برداری صحیح، میانه روی و پرهیز از اسراف تبیین کرد.

تمتع و بهره برداری 

اسلام به شدت با زهد منفی، رهبانیت و کناره گیری از استفاده مواهب و نعمت های الهی مخالف است.

-   قرآن کریم در این رابطه در سوره اعراف آیه 32 می فرمایند: « قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّـهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ  قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ  كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ » یعنی [ای پیامبر!] بگو زیورهایی را که خدا بر بندگانش پدید آورده و روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو این [نعمت ها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت نیز خاص آنان می باشد.

-   قرآن کریم در سوره بقره آیه 195 می فرماید: «ولا تلقوا بایدیکم الی التهلکه» با دست خودتان، خود را به هلاکت نیاندازید

میانه روی 

قناعت، به تعبیر روایات اسلامی، گنج بی پایان است، راهی که با پیمودن آن، انسان در زندگانی اش از مدار اعتدال خارج نخواهد شد.

-   خداوند در قرآن کریم در سوره فرقان آیه 67 بندگان خالص را چنین معرفی می کند : « وَ الَّذینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَوامًا» آنان کسانی هستند که هر گاه انفاق کنند نه اسراف کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو، اعتدال می ورزند.

-   و یا در سوره بقره آیه 14 یکی از خلصت های مثبت مسلمانان را این گونه معرفی می کند : «و کذلِکَ جَعلناکُمْ اُمَّةً وَسَطاً» و این گونه شما را امت میانه قرار دادیم

پرهیز از اسراف و تبذیر 

نهی شدید اسلام از اسراف و تبذیر و تضییع نعمت های الهی است به گونه ای که در آیات و روایات اسلامی این عمل، در ردیف گناهان نابخشودنی و بزرگ برشمرده شده است.

-   در این باره در قرآن کریم سوره مومنون آیه 51 می خوانیم: «کلوا و اشربوا و لاتسرفوا انه لایحب المسرفین» بخورید و بیاشامید اما اسراف و زیاده روی نکنید زیرا که خداوند متعال اسراف کنندگان را دوست نمی دارد.

-   در سوره غافر آیه 43 نیز اینگونه بیان شده است : «و ان المسرفين هم اصحاب النار» و به راستي که اسرافکاران اهل آتش اند.

-   در سوره انبیا آیه 9 بیان شده است : «واهلکنا المسرفين » و ما مسرفين را نابود ساختيم.

-           حضرت علي عليه السلام درباره اسراف مي فرمايد: «السرف مثواة والقصد مثراة» اسراف موجب هلاکت و ميانه روي مايه زياد شدن ثروت است .

قناعت و پرهیز از اسراف در شهرسازی را می توان در بهره مندی از انرژی های نو و پاک تعریف کرد.

3.      اصل کرامت انسانی

حفظ شان خلیفه الهی انسان در شهرسازی فرضی اساسی باید باشد. کرامت و مشتقات مختلف آن حدود 47 بار در قرآن کريم به کار رفته است. کرامت به معنی بزرگواری و شرافت است. از نگاه قرآن، كرامت انسان به عنوان يك اصل آفرينش در نظر گرفته و كرامت در سرشت انسان تنيده شده است.

خداوند متعال در سوره اسراء  آیه ٧٠ مى فرمايد:« و لقد كرّمنا بنى آدم و حملناهم فى البر و البحر و رزقناهم من الطيبات و فضلناهم على كثير مماً خلقنا تفضيلاً» ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم، و آنان را در خشكى و دريا بر نشانديم، از چيزهاى پاكيزه روزى اشان داديم و آنان را بر بسيارى از آفريده هاى خود برترى آشكار داديم.

از این آیه نکات زیر قابل توجه است :

-  مقصود از آيه، بيان حال همه انسان ها با قطع نظر از كرامت الهى و قرب و فضيلت روحى خاص براى پاره اى از افراد است. پس اين كلام شامل مشركان، كافران، فاسقان هم مى شود - حفظ كرامت انسانى نيازمندان جامعه

-          اصل پاکیزگی در همه زندگى، رفتارها، گفتارها و كردارهاى انسان

-  نفى نگرش طبقاتى؛ همچنان که در آیات دیگری از قبیل سوره بقره آیه 199 : «ثم افيضوا من حيث افاض الناس و استغفروا الله إن الله غفور رحيم» پس از همان جايى كه [انبوه] مردم روانه مى شوند، شما نيز روانه شويد و از خداوند آمرزش خواهيد كه خدا آمرزنده مهربان است و در سوره شعرا آیه 111 : «قالوا أنؤمن لك و اتبعك الأرذلون» (قوم نوح) گفتند: آيا به تو ايمان بياوريم و حال آنكه فرومايگان از تو پيروى كرده اند؟ و در سوره هود آیه 28 : «فقال الملأ الذّين كفروا من قومه ما نريك الاّ بشراً مثلنا و ما نريك اتّبعك الاّ الذين اراذلنا بادى الرأى و ما نرى لكم علينا من فضل بل نظنُّكم كاذبين» پس سران قومش كه كافر بودند، گفتند: ما تو را جز بشرى مثل خود نمى بينيم و جز فرومايگان ما، آن هم نسنجيده، نمى بينيم كسى تو را پيروى كرده باشد، و شما بر ما امتيازى نداريد، بلكه شما را دروغگو مى دانيم) اين نوع نگرش طبقاتى با كرامت و شرافت انسان ها ناسازگار است و اديان معمولاً با اين نگرش مواجه مى شدند و به همين جهت، معمولاً پيروان نخستين اديان الهى، توده هاى محرومى بودند كه در سايه نگرش طبقاتى، كرامت انسانى آنان خرد شده بود و در دين الهى بازيابى آن كرامت را مى جستند.

-  اختلاف ها و گاه تمايزها، فقط براى شناسايى يكديگر است و ملاك برترى ها نيست و نبايد مايه تفاخر و يا توجيه گر تحقير و كرامت شكنى ديگران شود «ويل لكلّ همزه لمزه» واى بر هر بدگوى عيب جوى (همزه- 1) و در سوره حجرات آيه 11 مى فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا لا يسخر قوم من قوم عسى ان يكونوا خيراً منهم و لا نساء من نساء عسى ان يكنّ خيراً منهنّ و لا تلمزوا انفسكم و لا تنابزوا بالالقاب بئس الأسم الفسوق بعد الأيمان و من لم يتب فأولئك هم الظالمون» اى كسانى كه ايمان آورده ايد، نبايد قومى قوم ديگر را ريشخند كند؛ شايد آنها از اينها بهتر باشند، و نبايد زنانى زنان [ديگر] را [ريشخند كند]؛ شايد آنها از اينها بهتر باشند، و از يكدگير عيب مگيريد، و به همديگر لقب هاى زشت مدهيد. چه ناپسنديده است نام زشت پس از ايمان! و هر كه توبه نكرد، آنان خود ستمكارند

-  وضوح كرامت شكنى تكبّر و پيامدهاى آن «ولا تصعّر خدك للناس و لا تمش فى الأرض مرحاً ان الله لا يحب كل مختال فخور* و اقصد فى مشيك و اغضض من صوتك انّ انكر الأصوات لصوت الحمير» و از مردم [به نخوت] رخ بر متاب، و در زمين به نخوت راه مرو كه خدا خودپسند لافزن را دوست ندارد و در راه رفتن خود ميانه رو باش و صدايت را آهسته ساز كه بدترين آوازها بانگ خران است(لقمان- 18). و در آيه اى ديگر، همين مفهوم را خطاب به پيامبر اكرم(ص) و در واقع به همه مسلمانان مى آورد و مى فرمايد: (در زمين به نخوت گام بر مدار؛ چرا كه هرگز زمين را نمى توان شكافت و در بلندى به كوه ها نمى توان رسيد)

-  یکی دیگر از موانع اجتماعی کرامت و عواملی که جلوی شکوفایی استعدادهای انسانی را می گیرد، احساس ناامنی خصوصاً از ناحیه حاکمان است. ناامنی به ویژه نسبت به زندگی و ناموس که همه هستی انسان را در معرض خطر قرار می دهد، مخل عزت مندی انسان هاست، زیرا همه آثاری که از انسان بروز می کند وابسته به حیات است و با اخلال در آن و جلوگیری از ادامه حیات، دیگر موضوعی برای کرامت باقی نمی ماند تا در مورد حیثیت آن و حرمت واجب الاحترام آن بحثی صورت گیرد. انسانی که از سوی دیگر همنوعان یا صاحب منصبان و کسانی که دارای موقعیت اجتماعی و حکومتی هستند، مورد تهدید واقع می شود حیاتش در معرض انهدام و خطر قرار گرفته است چگونه می تواند احساس شخصیت وکرامت داشته باشد؟

در شهر اسلامی نباید تبعیضی در برنامه ریزی و ارائه ی خدمات به گروه ها با اشخاص مختلف با هر دین و مسلک و حرفه ای باشد. اصل پاکیزگی از مهمترین مسائل شهرسازی اسلامی است. پرهیز از ایجاد فضاهای و مناطق شهری بر اساس دسترسی قشر خاصی افراد شهر و بسط اختلاف طبقاتی در شهر، توجه به انتخاب نام نیکو بر مناطق شهری و جلوگیری از بدنامی بخشی از شهر، حفظ امنیت و عزت شهروندان نکاتی هستند که از آیات فوق برداشت می شود.

4.      اصل امنیت

امنيت (حالت مصدر) برگرفته از واژه امن است. امن ضد ترس و به گفته برخي نقيض آن است (بقره126؛ نساء91؛ مائده2؛ يوسف99؛ ابراهيم 35؛ نحل112؛ نور55؛ شعراء142 و 146؛ قصص57؛ تين3؛ قريش4). امنيت در لغت حالت فراغت از خطر و هرگونه تهديد يا حمله و يا آمادگي براي رويارويي با هر تهديد و حمله را گويند.

حوزه های امنیت اجتماعی

امنیت اجتماعی دارای حوزه های چندی است که می توان به حوزه هایی چون امنیت در حوزه عقیده و بیان (مقدسات و پدیده های وابسته به آن)، امنیت جانی، مالی(اقتصادی) و عرضی (آبرو و شخصیت اجتماعی) اشاره کرد:

امنیت عقیده و آزادی بیان

-   «لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ » در دين هيچ اجبارى نيست و راه از بيراهه بخوبى آشكار شده است پس هر كس به طاغوت كفر ورزد و به خدا ايمان آورد به يقين به دستاويزى استوار كه آن را گسستن نيست چنگ زده است و خداوند شنواى داناست (بقره ۲۵۶)

-   «وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِن يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاء كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءتْ مُرْتَفَقًا» و بگو حق از پروردگارتان [رسيده] است پس هر كه بخواهد بگرود و هر كه بخواهد انكار كند كه ما براى ستمگران آتشى آماده كرده‏ايم كه سراپرده‏هايش آنان را در بر مى‏گيرد و اگر فريادرسى جويند به آبى چون مس گداخته كه چهره‏ها را بريان مى‏كند يارى مى‏شوند وه چه بد شرابى و چه زشت جايگاهى است (کهف 29)

در قرآن بر آزادی عقیده تاکید شده و از آنجا که عقیده فعلی درونی بر اختیاری بودن آن اشاره می کند و نیز آزادی بیان و انتخاب و امنیت عقیده را با فراهم آوردن بسترهای لازم ایجاد می کند.

امنیت جانی

-   «.... وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» ... نفسى را كه خدا حرام گردانيده جز بحق مكشيد اينهاست كه [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش كرده است باشد كه بينديشد (انعام - 151)

-   «...مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا....» هر كس كسى را جز به قصاص قتل يا [به كيفر] فسادى در زمين بكشد چنان است كه گويى همه مردم را كشته باشد و هر كس كسى را زنده بدارد چنان است كه گويى تمام مردم را زنده داشته است (مائده - 32)

امنیت جان آدمی از اصول اساسی دین به شمار می آید (انعام آیه ۱۵۱) و کشتن مردم بی گناه جرم و گناهی نابخشودنی تلقی می گردد. (مائده آیه ۳۲). آموزه های دینی برای ایجاد بسترهای مناسب تحقق آرامش روحی و روانی جامعه است؛ زیرا آرامش به عنوان یکی از دو عنصر و مؤلفه اساسی تحقق سعادت در گرو حفظ امنیت جانی افراد جامعه است.

شهر اسلامی علاوه بر تامین مراودات اسلامی در بین ساکنین آن، می تواند با ایجاد فضای کالبدی مناسب (همچون نور، حفظ فضاهای مخفی، شفافیت کالبد عمومی و ...) و استفاده از نظارت عمومی ساکنین در ایجاد بسترهای تامین امنیت جانی نقش ایفا کند.

امنیت اقتصادی

-   «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُواْ أَيْدِيَهُمَا جَزَاء بِمَا كَسَبَا نَكَالًا مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» و مرد و زن دزد را به سزاى آنچه كرده‏اند دستشان را به عنوان كيفرى از جانب خدا ببريد و خداوند توانا و حكيم است (مائده - 38)

از عوامل مهم ایجاد امنیت اقتصادی جامعه و حفظ اموال مردم، راهکارهایی چون وجوب اجرای حدود مختلف نسبت به افراد و عواملی است که آن را با خطر مواجه و امنیت اقتصادی جامعه را از میان می برند.

-   «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ» اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از آنچه به شما روزى داده‏ايم انفاق كنيد پيش از آنكه روزى فرا رسد كه در آن نه داد و ستدى است و نه دوستى و نه شفاعتى و كافران خود ستمكارانند. (بقره - 254)

-   «وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُواْ مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ» اوست كسى كه باغهايى با داربست و بدون داربست و خرمابن و كشتزار با ميوه‏هاى گوناگون آن و زيتون و انار شبيه به يكديگر و غير شبيه پديد آورد از ميوه آن چون ثمر داد بخوريد و حق [بينوايان از] آن را روز بهره‏بردارى از آن بدهيد و[لى] زياده‏روى مكنيد كه او اسرافكاران را دوست ندارد. (انعام - 141)

 امنیت اقتصادی در دو سطح کاربرد دارد: یکی فراهم آوری زمینه های تامین معیشت و از میان بردن نداری و بی نوایی؛ و دیگری ایجاد ساز و کارهایی برای امنیت مناسبات اقتصادی و بازرگانی جامعه.

از منظر شهرسازی اسلامی، برنامه ریزی صحیح و تعیین نقش متناسب با کارکرد شهر، تعدیل بازارهای داخلی و تامین ارتباط مناسب بین شهر و مناطق اطراف در ایجاد امنیت اقتصادی و ثبات شغلی افراد شهر بسیار تاثیرگذار است.

امنیت شخصیتی

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَومٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ * يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ» اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد نبايد قومى قوم ديگر را ريشخند كند شايد آنها از اينها بهتر باشند و نبايد زنانى زنان [ديگر] را [ريشخند كنند ] شايد آنها از اينها بهتر باشند و از يكديگر عيب مگيريد و به همديگر لقبهاى زشت مدهيد چه ناپسنديده است نام زشت پس از ايمان و هر كه توبه نكرد آنان خود ستمكارند اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از بسيارى از گمانها بپرهيزيد كه پاره‏اى از گمانها گناه است و جاسوسى مكنيد و بعضى از شما غيبت بعضى نكند آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده‏اش را بخورد از آن كراهت داريد [پس] از خدا بترسيد كه خدا توبه‏پذير مهربان است. (حجرات 11و12)

حفظ آبرو و عرض مردم از مهمترین حوزه هایی است که امنیت در آن معنا و مفهوم پیدا می کند. قرآن برای تامین این بخش نیز دستورهای سخت و شدید همراه با راهکارهایی برای تامین و حفظ آن داده است که از آن جمله حفظ آبروی افراد محترم و جرم شماری تمسخر و غیبت و تهمت است.

در شهر اسلامی هیچ محله ای نباید با عنوانین و القاب نامناسب نام گذاری شود. حس تعلق به مکان و میزان مشارکت مردم به شدت به شخصیت اجتماعی محله وابسته است. در کل می توان گفت امنيت يعني اينكه حاكميت بتواند فضايي ايجاد كند كه اقشار مختلف مردم در كمال آرامش به فعاليت هاي اقتصادي و اجتماعي بپردازند.

5.      اصل انسان مداری

خداوند در سوره ی بقره آیه 29 می فرماید: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً» خداوند تمام چيزهايي كه در زمين وجود دارد را براي انسان خلق نموده است، بنابراین تمامی خلقت بر مدار انسان شکل گرفته است. و در جایی دیگر در سوره ی نحل آیه 8 : «وَ الْخَيْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوها وَ زِينَةً» و اسبان و استران و خران را آفريد تا بر آنها سوار شويد و زينت و تجمّلي براي شماست، مرکب را زینت برای انسان قرار داده تا جهت آسایش از آن استفاده کند پس در شهر اسلامی مرکب زینت است و ضرورتی بر وجود آن نیست. شهر اسلامی بایستی بر مبنای انسان طراحی شود، اولویت حرکت و دسترسی بر مبنای انسان باشد با اشکال مختلفی از جمله پیاده راه ها و باغ راه ها و.... . مقیاس ها نیز باید به اندازه شکل گیرد. مگر نه اینکه خداوند در سوره ی حجر آیه 19 می فرماید : « وَالأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ شَيْءٍ مَّوْزُونٍ » و زمين را هم بگسترديم و در آن كوههاي عظيم بر نهاديم و از آن هر گياه و هر نبات مناسب و موافق حكمت و عنايت برويانيديم. سلسله مراتب،تعیین حدود و تناسبات از جمله این توازن هستند.

6.      اصل فروتنی

«تواضع‏» از ماده «وضع‏» در اصل به معنى فرونهادن است. در آیات مختلفی از جمله آیات زیر به مسئله تواضع و فروتنی اشاره شده است.

-   « يا ايها الذين آمنوا من يرتد منكم عن دينه فسوف ياتى الله بقوم يحبهم و يحبونه اذلة على المؤمنين اعزة على الكافرين...» اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هر كس از شما، از آيين خود بازگردد (به خدا زيانى نمى‏رساند) خداوند به زودى جمعيتى را مى‏آورد كه آنها را دوست دارد و آنان (نيز) او را دوست دارند; در برابر مؤمنان متواضع، در برابر كافران سرسخت و نيرومندند. (‏مائده - ‏54)

-    «و عباد الرحمن الذين يمشون على الارض هونا و اذا خاطبهم الجهلون قالوا سلاما» بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى تكبر بر زمين راه مى‏روند؛ و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مى‏گويند و با بى اعتنايى و بزرگوارى مى‏گذرند. (‏فرقان، ‏63)

-   «واخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنين» (اى پيامبر) بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پيروى مى‏كنند بگستر و نسبت‏ به آنها تواضع و مهربانى كن (‏شعراء - ‏215)

-   امام رضا (ع) پیرامون درجات تواضع چنین فرموده است: «تواضع درجاتی دارد، از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی كسی رود، مگر چنان كه به سویش آیند (با مردم چنان كه دوست دارد با او رفتار شود رفتار كند) اگر بدی ببیند، آن را با نیكی بپوشاند، فرو خورنده خشم و درگذرنده از (لغزش) مردم باشد و خداوند نیكوكاران را دوست دارد. »

فروتنی و تواضع را از دو جنبه می توان بررسی کرد : اول از دیدگاه اجتماعی و مدیریتی؛ به معنای اینکه تمامی افراد جامعه با خشوع، فروتنی و صعه ی صدر با یکدیگر تعامل داشته باشند. این مسئله در بین مدیران شهری بسیار با اهمیت تر است، چرا که بارها خداوند در قرآن خطاب به نبی مکرم اسلام، وی را به تواضع در برابر مسلمانان امر نموده است. دوم ، اگر شهر به عنوان یک موجود زنده فرض شود کلیه اجزا آن (با توجه به حدیث امام رضا علیه السلام) باید اندازه مشخص داشته، در مکان دقیق خود و با شکل مشخص و سالم قرار گرفته و به حریم دیگری تجاوز نکند. در ساخت بناهای غول آسا دقت و حرایم آن در نظر گرفته شود. کالبد شهر نباید جلوه گری کند، عکس تواضع، تبرج از اعمال نکوهیده در قرآن است که آن را شایسته جاهلان می داند.

7.      اصل احترام به مدل دینی تقسیم اوقات فراغت

از امیر المومنین على(علیه السلام) درحکمت 390 نهج البلاغه ذکر شده است : «للمؤمن ثلاث ساعاتٍ، فساعة يناجى فيها ربّه و ساعةٌ يرمّ معاشه، و ساعةٌ يخلّى بين نفسه و بين لذّتها فيما يحلّ و يجمل و ليس للعاقل ان يكون شاخصاً الّا فى ثلاثٍ مرمّةٍ لمعاشٍ، او خطوةٍ فى معادٍ او لذّةٍ فى غير محرمٍ» براى مؤمن (در شبانه روز) سه وقت است، زمانى براى (نيايش) و مناجات با پروردگارش، و زمانى براى تأمين معاش زندگى‏اش، و زمانى براى واداشتن نفس به لذّت‏هايى كه حلال و مايه زيبايى است.

از این حدیث چنان بر می آید که فضاهای شهری بجز مسکن به سه دسته تقسیم می شوند؛ بخشی برای کار، بخشی برای عبادت و بخشی برای گذران فراغت. از دیدگاه اسلامی تمامی موجودات تسبیح خداوند را می گویند بنابراین کل ارض مسجد و محل عبادت است. ازنظر امیرالمومنین همراه با بیکاری و فراغت، تمایل به خواسته های شیطانی حاصل می شود.شهید آوینی معتقد است؛ تنبلی و تن‌آسایی و کم‌حوصلگی ملازم با روح شهوت در وجود آدمی است و انسان تا از این مرحله به مرتبه‌ی بالاتر ـ که روح ایمان است ـ عروج نکرده است، تنها علتی که او را به تحرک وا می‌دارد لذت طلبی است. مومن واقعی از منظر امیرالمومنین فردی است که تمام روزش را مشغول باشد. در یک شهر اسلامی تمام ساعات روز فراغت، کار و عبادت می تواند توامان با هم باشد و فضاهای شهر با این دیدگاه طراحی و برنامه ریزی شوند.

با بررسی های صورت گرفته اصول زیر به عنوان مبنای تئوریک شهرسازی اسلامی کسب شده است. این اصول قابل تکامل و اصلاح می باشند و در این راستا به نظر کارشناسان و صاحب نظران این عرصه نیازمند است. امید می رود این پژوهش فتح بابی در جهت حرکت در مسیر درست به سمت شهر اسلامی باشد.

منابع

1.   بلخاری، حسن، تهران؛ شهر بی نماد، ضرورت بازآفرینی هویت ایرانی اسلامی شهر تهران ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، آبان 1388

2.   پوراحمد، احمد، موسوی، سیروس، ماهیت اجتماعی شهر اسلامی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره دوم، پاییز 1389

3.   سلطانی، محمدعلی (1385)؛ کرامت انسان از نگاه قرآن، آینه پژوهش، شماره102،

4.   شيخ كليني؛اصول كافى، حاج سيد جواد مصطفوى‏، تهران‏، كتاب فروشى علميه اسلاميه‏، اول، ج 2، ص 101

5.   عرفان، محمدهادی(1391) ؛ شهر اسلامي؛ رؤيا يا واقعيت، روزنامه ایران،

6.   فیروزی، مهدی، مبانى حق بهره‏مندى از محيط زيست سالم در قرآن‏ كريم، ماهنامه رواق انديشه، شماره 42

7.   نقی زاده، محمد(1379)؛صفات شهر اسلامي از نگاه قرآن كريم، صحيفه مبين،دوره دوم شماره 5،ص4

8.   مرکز مطالعات شهرسازی و معماری اسلامی(شما)، iiua.ir.

9.   کتاب اصلاح الگوی مصرف از مجموعه کتاب های سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری مشهد

 

*-استفاده از این مقاله با ذکر منبع - و نام سایت مرک مطالعات شما - بلامانع است.

 

مبناي تئوريك شهرسازي در جهت حيات طيبه اسلامي

فرستادن به ایمیل چاپ مشاهده در قالب پی دی اف

غور در موضوع شهراسلامی  و شهرسازی مرتبط با آن ، یکی از  موضوعات مطرح در سالهای اخیر در فضای نخبگان این رشته  بشما رمیرود. و با وجود تعدد مقالات و سخنرانی ها ،کمتر میتوان به تئوری های مستقلی و جدیدی در این زمینه دست یافت. ضمن احترام به همه پیشکسوتان این عرصه تخصصی ، برای نخستین بار بخشی از مطالعات انجام شده توسط مرکز مطالعات شما در زمینه تئوری شهرسازی متناسب با فرهنگ اسلامی -مدل حاکمیت ولی فقیه جامع الشرایط - جهت اطلاع علاقمندان و نقد و بررسی آن توسط همکاران ارجمند به زودی در معرض دید علاقمندان قرار میگیرد. رونمایی این نظریه در سایت همزمان با سالگرد روز هنر انقلاب اسلامی و سالگرد شهادت سیدمرتضی آوینی را پیشکش ناچیزی میدانیم به مقام شمخ شهدای اهل قلم و اندیشه.

این مقاله با عنوان

مبناي تئوريك شهرسازي در جهت حيات طيبه اسلامي در اسفندماه سال گذشته (1391) به همایش شهر اسلامی در اصفهان ارائه و پذیرفته شد.



صفحه 14 از 16