باطلاع علاقمندان میرساند در پی پاسخگویی ، دفتر استفتائات حضرت آیت الله مکارم و نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها، دفتر استفتائات حضرت آیت الله سیستانی نیز به استفتائات تخصصی شهرسازی معماری و مدیریت شهری مرکز مطالعات شما پاسخ دادند که به زودی مجموعه این استفتائات در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت. باطلاع میرساند هنوز سایر مراجع معظم تقلید به همه سوالات پاسخ نداده اند. و مرکز همچنان در حال پیگیری پاسخگویی تمام سوالات است.
مرکز مطالعات حکمت - دانش و فن معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی
پاسخگویی دفتر حضرت آیت الله سیستانی به استفتائات تخصصی شهرسازی
استقبال از استفتائات تخصصی شهرسازی مراجع
با درج بخش نخست استفتائات تخصصی شهرسازی از مراجع و رهبر معظم انقلاب ، نگاه ها معطوف به سایت مرکز مطالعات شما شده است . و رتبه این خبر در مجموعه اخبار سایت IIUA.IR مرتبا در حال بهبود است. تا کنون خبرگزاری هایی مانندبولتن نیوز، تی نیوز ، مشرق نیوز؛ انتخاب نیوز ، ایران فردا ، بخشهایی از این خبر را انعکاس داده اند. در این میان انعکاس امانتدارانه سایت مشرق قابل تقدیر و سپاس است.
خبر مهم : نهایی شدن استفتائات تخصصی شهرسازی
با تلاش دوساله تیمی از پژوهشگران مرکز مطالعات شما ؛ بیش از 93 سوال و استفتا تخصصی در سه حوزه معماری -شهرسازی-و مدیریت شهری از مراجع معظم تقلید پرسیده شد . آغاز این اقدام از تابستان سال 1390 بود. جمعی از مهندسان و طلاب با برگزاری جلسات مکرر و بارش مغزی اقدام به طراحی استفتاآت تخصصی در سه حوزه معماری، شهرسازی و مدیریت شهری نمودند.
پیگیری مستمر و چندین و چند باره اعضای تیم مرکز مطالعات شما -iiua.ir- از بیوت و دفاتر مراجع در خردادماه 1391 با پاسخگویی آیت ا...مکارم وارد فاز جدیدی شد . و در ادامه پیگیری ها ، پاسخهای نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها در نهم مردادماه سالجاری دریافت شد . اینک و ضمن تبریک این اقدام بی سابقه به علاقمندان و دغدغه مندان موضوع معماری مبتنی بر دین ، قسمت نخست این استفتائات در بخش معماری جهت استفاده عموم منتشر میشود.
The
team of the Centre after two years of effort, more than 93 questions
and Astfta specialized in architecture, urban planning and urban
management authorities asked the noble emulation. This was the beginning of the summer of 2010. A group of engineers and students with frequent meetings and
brainstorming to design specialized Astftaat three areas of
architecture, urban planning and urban management, respectively.
And
the constant pursuit of several members of the Centre for Studies in
June 1391 to meet the client's offices -iiua.ir- Ayatollah Makarem new
phase. And keep track of the responses received Ayatollah Sistani. Now
and congratulated the unprecedented step of concern to those interested
in the subject of religion-based architecture, the first to be
published Estefta'at in architecture.
طلب فريق من
مركز بعد عامين من الجهد، أكثر من 93 الأسئلة و استفتا المتخصصة في الهندسة
المعمارية والتخطيط الحضري والسلطات الإدارة الحضرية مضاهاة النبيلة. وكانت هذه
بداية صيف عام 2010. وكانت مجموعة من المهندسين والطلاب مع اجتماعات متكررة وتبادل
الأفكار لتصميم متخصص استفتا ثلاثة مجالات العمارة والتخطيط الحضري
والإدارة الحضرية، على التوالي.
والسعي المستمر من عدة أعضاء من مركز الدراسات في يونيو حزيران عام 2011 لتلبية
مكاتب العميل -iiua.ir- آية الله
مكارم مرحلة جديدة. وتتبع الردود التي وردت آية الله السيستاني. الآن وهنأ خطوة
غير مسبوقة تثير قلق المهتمين في موضوع الهندسة المعمارية القائم على الدين،
المهندس المعماري الرئيسي للفتاوى للاستخدام العام.
|
بسم الله الرحمن الرحيم نخستین مجموعه استفتائات معماری-شهرسازی-مدیریت شهری از محضر مراجع عظام تقلید
مقدمه: با وجود تلاشهای پژوهشگران مرکز مطالعات شما ، نظرات نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه ها بخاطر شائبه احتمالی تفاوت نتایج و پاسخها ، تا اخذ استفتائات رسمی از دفتراستفتائات معظم له از سایت برداشته شد. به مجرد اخذ نظرات معظم له از دفتر استفتائات ، نتایج آن باطلاع علاقمندان و مومنین خواهد رسید.متاسفانه با گذشت بیش از 9ماه ا زدرخواستها و پیگیریهای این مرکز از دفتر و ارسال سوالات به سایت مربوط همچنان پاسخی از دفتر دریافت نشده است .خوبست دفتر به تاسی از رهبر معظم انقلاب و نظم مثال زدنی ایشان ، با سرعت و دقت ، پاسخگوی جوانان و علاقمندان باشند. |
بخش اول معماری :
1- آیا مهندس معمار می تواند از اجزایی چون شیشه درجایی از منزل استفاده نماید که بخاطر طرح او ، در بعضی از اوقات شبانه روز قسمتهای داخلی منزل ، قابل رویت و موجب مزاحمت یا معذب بودن ساکنین یا به گناه افتادن همسایگان شود؟
آیت ا... مکارم: جایز نیست.
2- حکم استفاده از مصالح و نمادهای نماکاری که در غرب برای شناسایی بناهایی با استفاده های غیر اخلاقی استفاده می شود چیست؟
آیت ا... مکارم: جایز نیست.
3- آیا طراحی و ساخت خانه و آپارتمانی که صدای محارم از آن به بیرون یا به خانه همسایه منتقل شود مباح است؟
آیت ا... مکارم: اشکال دارد.
4- آیا حتما اتاق والدین باید ازاتاق فرزندان جدا باشد؟
آیت ا... مکارم: حتی الامکان باید این مسئله در نظر گرفته شود.
5- تعبیه پنجره ای که به حیاط همسایه مشرف هست استفاده اش جایز است؟به عنوان نورگیر چه طور؟
آیت ا... مکارم: در هر حال بدون اجازه همسایه شرعا اشکال دارد.
6- طراحی و ساخت حمام جداگانه وصل به اتاق والدین چه حکمی دارد؟
آیت ا... مکارم: چنانچه جهات بهداشتی در آن رعایت شود کار خوبی است.
7- آیا طرح اتاق والدین باید رو به قبله باشد؟
آیت ا... مکارم: تفاوتی نمی کند.
8- آیا اتاق خواب فرزندان ذکور واناث باید جدا باشد؟
آیت ا... مکارم: در صورت امکان لازم است جدا باشد.
9- اخیرا در مجتمعهای مسکونی طراحان اقدام به طراحی استخر در طبقات زیرین ساختمان مینمایند .با توجه به استفاده مختلط برخی افراد از این استخرها ، طراحی آن برای مهندس معمار چه حکمی دارد ؟ اگر طراح از سرنوشت خانه بعد از ساخت باخبر نیست آیا این اقدام جایز است؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که نحوه استفاده از آن را در آینده نمی دانید چگونه است، برای طراح مانعی ندارد.
10- آیا الزاما محل عبادت و خواب در خانه باید جدا باشد؟
آیت ا... مکارم: لزومی ندارد.
11- نظر دین در خصوص مکان یابی سرویس های بهداشتی چیست؟ آیا قرارگیری توالت در ابتدای ورودی آپارتمان جایز است؟
آیت ا... مکارم: در هر جا که مزاحمت و آلودگی ایجاد نکند، مانعی ندارد.
12- استفاده از آشپزخانه اپن در بیوت مسلمین جایز است؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که به وسیله پرده های مناسب قابل پوشاندن در موارد لزوم باشد مانعی ندارد.
13- آیا الزاما مساجد باید دارای مناره باشد؟
آیت ا... مکارم: ضرورتی ندارد ولی خوب است چنان باشد که از دور و نزدیک برای افراد قابل شناسایی باشد.
14- نوشتن وان یکاد و آیات مشابه برای سردرساختمان های چند طبقه چه حکمی دارد؟ خصوصا که افراد زیادی بالاتر از محل نصب آیه در سردر زندگی میکنند.
آیت ا... مکارم: استفاده از آن اشکالی ندارد و زندگی آنها در طبقات بالاتر اهانتی محسوب نمی شود.
15- احداث و طراحی خانه ها به ضرورت ضوابط حاکم به نوعی است که در موارد زیادی اتاق خواب و یا آشپرخانه دو واحد مستقل از یک نورگیر نورمیگیرند و لذا کاملا بهم اشراف و ارتباط دارند. این نوع طراحی چه حکمی دارد؟
آیت ا... مکارم: این کار شرعا اشکال دارد.
16- جان پناه –دیوار بالای پشت بام – به نظر شارع مقدس حداقل باید چقدر باشد؟ آیا رفع خطر سقوط از بام کافیست یا باید مانع دید همسایگان به بام همدیگر هم بشود؟
آیت ا... مکارم: مانع سقوط بودن الزامی است و مانع دیده شدن مطابق احتیاط است.
17- استفاده از مبل و صندلی در مساجد جایز است؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که مزاحمتی برای نمازگزاران داشته باشد جایز نیست و اگر محل جداگانه ای داشته باشند که آن را برای جلسات خاص از وعظ و خطابه اختصاص دهند مانعی ندارد.
18- آیا مساجد باید دارای وضوخانه باشد؟
آیت ا... مکارم: با توجه به شرایط فعلی این کار لازم است.
19- حداقل های الزامات مکانی و امکاناتی برای اطلاق عنوان مسجد به آن مکان را از لحاظ شرعی بفرمایید؟
آیت ا... مکارم: حداقل آن است که محل آن را وقف کنند و آنچه برای نمازگزاران لازم است در آنجا قرار دهند.
20- آیا در مساجد امروز و با توجه به نیازهای جامعه امروزی احداث مساجد بدون پارکینگ، آسانسور، ومهدکودک و فضای نگهداری کودکان و نیز فضای مناسب برای استقرار تشکلهای مذهبی مانند بسیج ، جایز است ؟
آیت ا... مکارم: در مواردی که چنین نیازهایی احساس شود و از ابتدای ساخت مسجد این مکان ها را در نظر بگیرند.
21- استفاده از نقوش برجسته ی اماکن مذهبی چون خانه خدا وطواف کنندگان و... در مساجد جایز است؟
آیت ا... مکارم: هرگونه نقش انسان یا موجود ذی روح دیگری خواه به صورت برجسته یا غیر برجسته در مسجد مناسب نیست.
22- آیا می توان از نماکاری ها وسبک های معماری غربی در معماری شهرهای مملکت اسلامی استفاده کرد؟ اگر مرسوم باشند این موضوع چه حکمی دارد؟
آیت ا... مکارم: حتی الامکان باید از آنها پرهیز شود و اصالت معماری اسلامی در مساجد و غیر آن محفوظ بماند.
23- آیا میتوان در پارک سازی شهرهای مسلمین از مدل های خارجی پارک سازی استفاده نمود؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که مدل معقولی باشد مانعی ندارد.
24- آیا طراحی فضاهای اجرای موسیقی در پارک ها جایز است؟
آیت ا... مکارم: اگر موسیقی حرام باشد جایز نیست و همچنین به فرض که حلال باشد و مزاحمتی برای عده ای ایجاد کند آن هم اشکال دارد.
25- آیا خانم ها می توانند در پارک ها ورزش کنند ویا باید فضاهایی جداگانه برای ورزش تعبیه نمود؟ آیا مهندس معمار طراح پارک شرعا اجازه طراحی فضای ویژه بانوان را دارد ؟ اگر منجر به تقویت سلامت بانوان مسلمان شود این امر –طراجی پارک با حفظ حریمهای بصری و رفع امکان دید نامحرم چه حکمی دارد ؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که مکان های مخصوص خودشان باشد مانعی ندارد.
26- آیا می توان بنایی ساخت که براماکن عالیه اسلامی چون مکه مکرمه ویا حرم ائمه اطهار(ع) اشرافیت دارد وعظمت معماری ایشان را خدشه دار می کند ؟
آیت ا... مکارم: هر چیزی که سبب خدشه دار شدن مقامات آنها باشد جایز نیست.
27- آیا نگهداری حیواناتی چون سگ و کبوتر در خانه که باعث آلودگی می شوند جایز است؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که هدف و غرض عقلایی صحیحی برای نگهداری آنها وجود داشته باشد مانعی ندارد مثل اینکه سگ را برای پاسبانی در منزل نگه دارند.
28- حکم بنایی که ارتفاعش باعث سایه اندازی ویا ممانعت رسیدن نور آفتاب به همسایه ویا معابر می شود چیست؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که بر خلاف عرف عادت باشد و موجب ضرر و زیان برای همسایگان شود جایز نیست.
29- آیا طراحی سردر ساختمانها به نحوی که در شب پلاک آنها قابل مشاهده نباشد بلااشکال است؟
آیت ا... مکارم: ظاهرا اشکالی ندارد هرچند بهتر این است که در هر صورت آشکار باشد تا اسباب اشتباه افراد نشود.
30- آیا طراحی مغازه – با نوع حرفه ای که نیاز به توقف اتوموبیل مشتری ها دارد – در مکانهای دارای محدودیت پارک در شهر جایز است ؟
آیت ا... مکارم: در صورتی که اسباب مزاحمت برای همسایگان یا عابرین شود جایز نیست
31- آیا مهندس معمار می تواند ساختمانی با تراکم بالا- تعداد طبقات زیاد- طراحی کند که مشرف به خانه مردم باشد؟
آیت ا... مکارم: جایز نیست مگر اینکه با طرح هایی جلوی اشراف آن را بگیرند.
32- آیا در طراحی خانه ؛ مستحب است چینش اتاق ها به گونه ای باشد که تمام اتاق ها رو به قبله باشد؟
آیت ا... مکارم: با توجه به اینکه نشستن رو به قبله از مستحبات است اگر چینش اتاق به صورت بالا سبب شود کسانی که در آن جلوس می کنند رو به قبله باشند مصداق مقدمه مستحب می شود.
معمار هم هنرمند است هم حکیم
معماری اسلامی نیازمند تربیت معماران آشنا به علوم اجتماعی و دینی است؛
چند سالی می شود که گلایه اهل فرهنگ از نوع ساخت وساز بناها درسطح کشور و به خصوص شهر مشهد با شیب زیادی اوج می گیرد. اصل گلایه هم این است که چرا معماران و شهرسازان ساخت و سازهای خود را با الگوهای بومی مطابقت نمی دهند.
«آیا می توان از لابه لای مؤلفه های بومی حوزه معماری، الگوی مناسبی برای ساخت و ساز تعریف کرد ؟ » با این سؤال به سراغ مدیر دفتر پژوهش های اجتماعی معاونت فرهنگی شهرداری مشهد می رویم تا نظر وی را در این خصوص جویا شویم. هادی عرفان که می توان او را از صاحب نظران این حوزه دانست، صحبت های زیادی در این زمینه دارد که بخشی از آن در ادامه می آید.
آیا ایجادیک الگوی بومی و وفاداری به آن، فقط در کشور ما مطرح است یا تمام کشورهای جهان چنین دغدغه ای دارند؟
معماری زمینه‌گرا که امروز از پارادایم‌های معماری روز دنیاست، به همین مسئله اشاره دارد. یک معمار چینی وقتی طراحی هرم شیشه‌ای موزه لوور را بر عهده میگیرد از یک سبک پیروی می‌کند، ولی وقتی طراحی موزه هنرهای اسلامی قطر را انجام می‌دهد به سبک دیگری کار می‌کند. بنابراین اینکه بگوییم معماری بومی در سایر نقاط جهان نداریم، صحیح نیست. ما معماری بومی را در هند و حتی آفریقا هم داریم؛ پس ایران هم می‌تواند بسترساز یکی از گفتمان‌های معماری بومی باشد.
علاوه بر این، یک نبرد جهانی وجود دارد و میشود گفت که دو سر این نبرد، رقابت و دعوا در جهان، ما و غرب هستیم نه به عنوان مثال چین و غرب. این مسئله الزام تولید نسخه معماری بومی را برای ما بیشتر می‌کند. به خصوص که الان بعد از انقلاب‌های منطقه‌ای و بیداری اسلامی در کشورهای خاورمیانه، این کشورها به دنبال الهام‌گیری از نسخه‌هایی هستند که در این سال‌ها در ایران تولید شده است. به طور مثال می‌بینیم که دولت افغانستان در ساختار اداری شباهت زیادی به کشور ما دارد؛ عراق هم همین‌طور. این مسئله نشان می‌دهد که ما باید در حوزه معماری هم تولید داشته باشیم؛ آنچنان که در سینما، رمان و شعر داریم.
پس نگاه شما به سمت تولید علم در حوزه معماری است؟
ما دست‌کم در خاورمیانه کشوری الهام‌بخش هستیم. یعنی معماری ما در گذشته ثابت کرده و امروز هم شرایط خاص اجتماعی سیاسی می‌طلبد که ما در این حوزه حرف‌های کاملا بومی متناسب با آرمان‌های انقلاب اسلامی و پیشینه تمدنی ایرانی اسلامی داشته باشیم.
این الگوی بومی، ایرانی است یا اسلامی؟
من اعتقاد به الگوی ایرانی‌اسلامی دارم و نمی‌توانم بپذیرم که این دو از همدیگر تفکیک‌پذیر هستند؛ البته الگوی ایرانی‌اسلامی یکی از گونه‌های الگوی اسلامی است، اما این‌ها از همدیگر تفکیک‌پذیر نیستند.
فرض کنیم ما به تعریف الگوی بومی متناسب با فرهنگمان دست یافتیم؛ این الگو چه مولفه‌هایی از معماری و شهرسازی را مشخص می‌کند؟
نکته همین‌جاست؛ ما در ترجمه خواسته‌های خود و تبدیل آنها به برنامه عملیاتی آموزش معماری دچار مشکل هستیم؛ به عنوان مثال ما الان فقط در مشهد حدود 10هزار دانشجوی معماری در مقاطع مختلف داریم ولی ظرفیت سازمان نظام مهندسی استان خراسان نزدیک به 4هزار مهندس با حق امضاست. یعنی ما 5/2 برابر ظرفیت نظام مهندسی فقط دانشجوی در حال تحصیل داریم.
این را با میانگین جهانی مقایسه کنید؛ به عنوان مثال استان آنتاریو در کانادا با 12میلیون نفر جمعیت، 3هزار معمار دارد ولی ما در مشهد با 3میلیون نفر جمعیت حداقل 10هزار نفر مشغول به تحصیل در رشته معماری داریم. 4هزار نفر از این معمارها در مقطع کارشناسی درس می‌خوانند که یعنی بدون‌شک تا چهار سال بعد وارد بازار می‌شوند. این نشان می‌دهد که آموزش معماری دست‌کم در ظاهر خیلی هدفمند نیست و شاید نگاهی تجاری پشت آن وجود دارد؛ یعنی هزینه‌های زیاد تحصیل باعث میشود که موسسه‌های آموزش عالی به داشتن این رشته درسی تمایل داشته باشند. آیا واقعا نیاز ما به معماری این قدر زیاد است؟
در همین آموزش‌ها هم باید وزن آموزش‌های بومی مشخص شود. الان یک دانشجو در طول دوره کارشناسی فقط چهار واحد معماری اسلامی می‌خواند، آن هم به صورت نظری.
ورود به این حوزه و سامان‌دهی آن بر عهده چه نهادی است؟
همان‌طور که بیان شد یک خلأ در حوزه آموزش وجود دارد که رفع آن بر عهده نهادهای علمی کشور است. این نهادها باید مدل، نحوه آموزش و متون درسی بومی تعریف کنند؛ البته در رشته معماری متون به‌تنهایی نقش تعیین‌کننده‌ای ندارند. چون روش استاد و شاگردی و کار عملی هنوز به‌صورت جدی در حوزه آکادمیک وارد نشده است. به طور مثال دانشجو نحوه زدن طاق را نمی‌آموزد یا یک ایزوگام را خودش انجام نمی‌دهد؛ از طرفی، تنها رشته‌ای که در این حوزه‌ها حرف دارد، معماری است.
پس با تعریف شما، ما نه‌تنها در تدوین الگوی بومی موفق نبوده‌ایم، بلکه در حوزه آموزش هم اشکالات ساختاری زیادی داریم.
یک خلأ دیگر را هم اضافه کنید؛ آن هم اینکه ما در نگاه کلان، دست‌کم شش، هفت مدعی معماری اسلامی داریم. مدعیانی که گاه حرف‌هایی متضاد یا دست کم متناقض دارند؛ یعنی به یک تعریف واحد نرسیده‌ایم.
از بحث آموزش که بگذریم، به نظر می‌رسد در زمینه اجرا هم این دغدغه در جایگاه کلان وجود ندارد؛ یعنی خود نهادهای دولتی ملزم به رعایت اصول معماری اسلامی در ساختمان‌های خود نیستند.
در نهادهای مختلف متفاوت است. مثلا در نوسازی مدارس این تقید وجود دارد، اما برخی نهادها این دغدغه‌ها را ندارند. به طور مثال شورای عالی معماری و شهرسازی در سال 89 مصوبه‌ای در مورد نماهای ساختمانها داشت که نوعی از نماهای تصنعی با عنوان آلکابوند را برای نهادهای دولتی ممنوع کرد، ولی در همین شهر مشهد بعد از سال89 چند اداره از همین نما استفاده کرد و نماینده شورای عالی معماری و شهرسازی یعنی اداره مسکن و شهرسازی استان، هیچ اعتراضی نکرد. این نکات نشان می‌دهد که برای اجرای همین دستورالعمل‌ها هم سخت‌گیری وجود ندارد.
در حوزه شهرسازی چطور؟ عامه مردم دست‌کم ذهنیتی درباره معماری اسلامی دارند ، اما آیا ما الگویی برای شهرسازی اسلامی داریم؟
شهرسازی تقریبا یک رشته نخبگانی است. در تمام جهان هم شهرسازی را به‌شدت همنشین با سیاست می‌دانند، یعنی در کشورهای اروپایی قبل از خواندن شهرسازی باید علوم سیاسی و معماری بخوانید. می‌دانند که تصمیم‌های شهرسازانه با سیاست و اقتصاد و با لایه‌های قدرت گره خورده است. پس توجه به حوزه شهرسازی بدون توجه به کانون‌های قدرت، نشدنی است. از سوی دیگر شهرسازی ما خیلی تبلیغ نشده است؛ به طور مثال ما در مشهد کوچه چهارباغ را داریم، قدیمی‌ترین نمونه چهارباغ در داخل ایران. این فضا در مشهد بیش از صد سال از چهارباغ اصفهان قدیمی‌تر است. ولی ببینید که چقدر روی این حوزه کار شده است؟
پس معتقدید که الگوی بومی ما در شهرسازی هم نمونه‌هایی دارد. امروز این الگو چقدر در شهرسازی ما نمود دارد؟
این پاسخ نیاز به بررسی تاریخی دارد. ما بعد از یک دوره جدایی، از دوره تیموری دوباره با غرب آشنا شدیم. در این دوره کسانی مثل کلاویخو وارد ایران شدند، ولی هنوز اثرگذاری نداشتند. در دوره صفویه کم‌کم اثرگذاری‌ها آغاز شد. یعنی مولفه‌های معماری و شهرسازی غربی آرام آرام وارد معماری و شهرسازی ما شد؛ نمونه‌اش هم میدان نقش جهان اصفهان است. ما پیش از آن، مولفه میدان را در شهرسازی خودمان نداشتیم. میدان یک مولفه وارداتی است که ریشه در معماری یونان دارد.
البته این نتیجه یافته‌های من است و ممکن است بعضی از پژوهشگران با این مطلب موافق نباشند. نظر من این است که این نتیجه آشنایی ما با غرب است. چون کارکرد اجتماعی مولفه میدان در گذشته بر عهده حمام‌ها و بازارها بوده است.
این آشنایی ما و غرب تا دوره صفویه به‌صورت تعاملی بود. در دوره قاجار سرعت تعامل از سمت غرب بیشتر شد، اما باز هم معماری بومی سعی کرد الگوهای غربی را در خود هضم کند؛ به طور مثال وجود عنصر ساعت به‌عنوان المان در فضای معماری از این دوره آغاز شد؛ البته ساعت به عنوان یک ابزار مکانیکی کوچک.
بعد از دوره قاجار هم کم‌کم قدرت ما در این تعامل کمتر شد تا به شکل خودباختگی در برابر غرب در آمد.
تا اینجا آسیب را بررسی کردیم؛ راهکار تعریف این الگوی بومی چیست؟
باید ببینیم که چطور بناهایی مثل مسجد گوهرشاد یا مدرسه غیاثیه خلق شده‌اند؛ برگردیم و به زیرساخت و بستر تاریخی تولد این بناها توجه کنیم؛ در دوره ساخت این بناها در درجه اول، گفتمان غالب سیاسی می‌داند از معماری چه می‌خواهد. علاوه بر این پارادایم غالب معماری یک پارادایم قوی و واحد است؛ متشتت نیست.
نکته سوم و بااهمیت هم پرورش معمار است. باید ببینیم که قوام‌الدین‌ها و غیاث‌الدین‌ها چطور پرورش پیدا میکنند و معمار می‌شوند؛ به‌طوری که هم سلوک عرفانی دارند و هم هنر به‌صورت سینه‌به‌سینه به آنها منتقل میشود. این افراد دیگر نقشه‌کش نیستند، بلکه هم هنرمندند و هم حکیم.
البته شاید بستر تربیت این افراد در شرایط کنونی فراهم نباشد؟
این جزئی‌نگری علوم در غرب به ما آسیب‌زده است. ممکن است شما در نظام آموزشی خود معماری تربیت کنید که هیچ چیزی از علوم دینی و اجتماعی نداند. این در تمدن ما سابقه ندارد. یعنی در قدیم معمار هم در علوم سازهای و هم در علوم اجتماعی تبحر داشت و علاوه بر این فردی متشرع و گاه حکیم بود. معماری به پشتوانه فرهنگی نیاز دارد. معماران غربی هم هر خطی که می‌کشند یک پشتوانه فلسفی قوی دارد؛ کاملا ارتباط فلسفه با معماری مشخص است.
همان‌طور که فرمودید مکتب‌های فلسفی آن‌گونه که در هنر غرب تاثیرگذار است، در هنر و به‌خصوص معماری ما تاثیر نمی‌گذارد.
این مسئله در تمدن ما سابقه ندارد. شما به معماری دوره‌های تاریخی توجه کنید؛ به عنوان مثال در معماری سلجوقی، خوارزمشاهی و مغول همه ساخت‌ها معنادار و مرتبط با فلسفه سیاسی است. چرا تناسبات معماری سلجوقی این‌قدر قدرتمندانه است؟ چون دقیقا نگاه سیاسی قدرت‌خواه و قدرت‌طلب سلجوقی را در معماری مطرح می‌کند. شاید هم دوره کنونی معماری در کشور ما، ترجمه همین آشفتگی و سردرگمی فلسفی معماران باشد.
مسعود نبی دوست
«آیا می توان از لابه لای مؤلفه های بومی حوزه معماری، الگوی مناسبی برای ساخت و ساز تعریف کرد ؟ » با این سؤال به سراغ مدیر دفتر پژوهش های اجتماعی معاونت فرهنگی شهرداری مشهد می رویم تا نظر وی را در این خصوص جویا شویم. هادی عرفان که می توان او را از صاحب نظران این حوزه دانست، صحبت های زیادی در این زمینه دارد که بخشی از آن در ادامه می آید.
آیا ایجادیک الگوی بومی و وفاداری به آن، فقط در کشور ما مطرح است یا تمام کشورهای جهان چنین دغدغه ای دارند؟
معماری زمینه‌گرا که امروز از پارادایم‌های معماری روز دنیاست، به همین مسئله اشاره دارد. یک معمار چینی وقتی طراحی هرم شیشه‌ای موزه لوور را بر عهده میگیرد از یک سبک پیروی می‌کند، ولی وقتی طراحی موزه هنرهای اسلامی قطر را انجام می‌دهد به سبک دیگری کار می‌کند. بنابراین اینکه بگوییم معماری بومی در سایر نقاط جهان نداریم، صحیح نیست. ما معماری بومی را در هند و حتی آفریقا هم داریم؛ پس ایران هم می‌تواند بسترساز یکی از گفتمان‌های معماری بومی باشد.
علاوه بر این، یک نبرد جهانی وجود دارد و میشود گفت که دو سر این نبرد، رقابت و دعوا در جهان، ما و غرب هستیم نه به عنوان مثال چین و غرب. این مسئله الزام تولید نسخه معماری بومی را برای ما بیشتر می‌کند. به خصوص که الان بعد از انقلاب‌های منطقه‌ای و بیداری اسلامی در کشورهای خاورمیانه، این کشورها به دنبال الهام‌گیری از نسخه‌هایی هستند که در این سال‌ها در ایران تولید شده است. به طور مثال می‌بینیم که دولت افغانستان در ساختار اداری شباهت زیادی به کشور ما دارد؛ عراق هم همین‌طور. این مسئله نشان می‌دهد که ما باید در حوزه معماری هم تولید داشته باشیم؛ آنچنان که در سینما، رمان و شعر داریم.
پس نگاه شما به سمت تولید علم در حوزه معماری است؟
ما دست‌کم در خاورمیانه کشوری الهام‌بخش هستیم. یعنی معماری ما در گذشته ثابت کرده و امروز هم شرایط خاص اجتماعی سیاسی می‌طلبد که ما در این حوزه حرف‌های کاملا بومی متناسب با آرمان‌های انقلاب اسلامی و پیشینه تمدنی ایرانی اسلامی داشته باشیم.
این الگوی بومی، ایرانی است یا اسلامی؟
من اعتقاد به الگوی ایرانی‌اسلامی دارم و نمی‌توانم بپذیرم که این دو از همدیگر تفکیک‌پذیر هستند؛ البته الگوی ایرانی‌اسلامی یکی از گونه‌های الگوی اسلامی است، اما این‌ها از همدیگر تفکیک‌پذیر نیستند.
فرض کنیم ما به تعریف الگوی بومی متناسب با فرهنگمان دست یافتیم؛ این الگو چه مولفه‌هایی از معماری و شهرسازی را مشخص می‌کند؟
نکته همین‌جاست؛ ما در ترجمه خواسته‌های خود و تبدیل آنها به برنامه عملیاتی آموزش معماری دچار مشکل هستیم؛ به عنوان مثال ما الان فقط در مشهد حدود 10هزار دانشجوی معماری در مقاطع مختلف داریم ولی ظرفیت سازمان نظام مهندسی استان خراسان نزدیک به 4هزار مهندس با حق امضاست. یعنی ما 5/2 برابر ظرفیت نظام مهندسی فقط دانشجوی در حال تحصیل داریم.
این را با میانگین جهانی مقایسه کنید؛ به عنوان مثال استان آنتاریو در کانادا با 12میلیون نفر جمعیت، 3هزار معمار دارد ولی ما در مشهد با 3میلیون نفر جمعیت حداقل 10هزار نفر مشغول به تحصیل در رشته معماری داریم. 4هزار نفر از این معمارها در مقطع کارشناسی درس می‌خوانند که یعنی بدون‌شک تا چهار سال بعد وارد بازار می‌شوند. این نشان می‌دهد که آموزش معماری دست‌کم در ظاهر خیلی هدفمند نیست و شاید نگاهی تجاری پشت آن وجود دارد؛ یعنی هزینه‌های زیاد تحصیل باعث میشود که موسسه‌های آموزش عالی به داشتن این رشته درسی تمایل داشته باشند. آیا واقعا نیاز ما به معماری این قدر زیاد است؟
در همین آموزش‌ها هم باید وزن آموزش‌های بومی مشخص شود. الان یک دانشجو در طول دوره کارشناسی فقط چهار واحد معماری اسلامی می‌خواند، آن هم به صورت نظری.
ورود به این حوزه و سامان‌دهی آن بر عهده چه نهادی است؟
همان‌طور که بیان شد یک خلأ در حوزه آموزش وجود دارد که رفع آن بر عهده نهادهای علمی کشور است. این نهادها باید مدل، نحوه آموزش و متون درسی بومی تعریف کنند؛ البته در رشته معماری متون به‌تنهایی نقش تعیین‌کننده‌ای ندارند. چون روش استاد و شاگردی و کار عملی هنوز به‌صورت جدی در حوزه آکادمیک وارد نشده است. به طور مثال دانشجو نحوه زدن طاق را نمی‌آموزد یا یک ایزوگام را خودش انجام نمی‌دهد؛ از طرفی، تنها رشته‌ای که در این حوزه‌ها حرف دارد، معماری است.
پس با تعریف شما، ما نه‌تنها در تدوین الگوی بومی موفق نبوده‌ایم، بلکه در حوزه آموزش هم اشکالات ساختاری زیادی داریم.
یک خلأ دیگر را هم اضافه کنید؛ آن هم اینکه ما در نگاه کلان، دست‌کم شش، هفت مدعی معماری اسلامی داریم. مدعیانی که گاه حرف‌هایی متضاد یا دست کم متناقض دارند؛ یعنی به یک تعریف واحد نرسیده‌ایم.
از بحث آموزش که بگذریم، به نظر می‌رسد در زمینه اجرا هم این دغدغه در جایگاه کلان وجود ندارد؛ یعنی خود نهادهای دولتی ملزم به رعایت اصول معماری اسلامی در ساختمان‌های خود نیستند.
در نهادهای مختلف متفاوت است. مثلا در نوسازی مدارس این تقید وجود دارد، اما برخی نهادها این دغدغه‌ها را ندارند. به طور مثال شورای عالی معماری و شهرسازی در سال 89 مصوبه‌ای در مورد نماهای ساختمانها داشت که نوعی از نماهای تصنعی با عنوان آلکابوند را برای نهادهای دولتی ممنوع کرد، ولی در همین شهر مشهد بعد از سال89 چند اداره از همین نما استفاده کرد و نماینده شورای عالی معماری و شهرسازی یعنی اداره مسکن و شهرسازی استان، هیچ اعتراضی نکرد. این نکات نشان می‌دهد که برای اجرای همین دستورالعمل‌ها هم سخت‌گیری وجود ندارد.
در حوزه شهرسازی چطور؟ عامه مردم دست‌کم ذهنیتی درباره معماری اسلامی دارند ، اما آیا ما الگویی برای شهرسازی اسلامی داریم؟
شهرسازی تقریبا یک رشته نخبگانی است. در تمام جهان هم شهرسازی را به‌شدت همنشین با سیاست می‌دانند، یعنی در کشورهای اروپایی قبل از خواندن شهرسازی باید علوم سیاسی و معماری بخوانید. می‌دانند که تصمیم‌های شهرسازانه با سیاست و اقتصاد و با لایه‌های قدرت گره خورده است. پس توجه به حوزه شهرسازی بدون توجه به کانون‌های قدرت، نشدنی است. از سوی دیگر شهرسازی ما خیلی تبلیغ نشده است؛ به طور مثال ما در مشهد کوچه چهارباغ را داریم، قدیمی‌ترین نمونه چهارباغ در داخل ایران. این فضا در مشهد بیش از صد سال از چهارباغ اصفهان قدیمی‌تر است. ولی ببینید که چقدر روی این حوزه کار شده است؟
پس معتقدید که الگوی بومی ما در شهرسازی هم نمونه‌هایی دارد. امروز این الگو چقدر در شهرسازی ما نمود دارد؟
این پاسخ نیاز به بررسی تاریخی دارد. ما بعد از یک دوره جدایی، از دوره تیموری دوباره با غرب آشنا شدیم. در این دوره کسانی مثل کلاویخو وارد ایران شدند، ولی هنوز اثرگذاری نداشتند. در دوره صفویه کم‌کم اثرگذاری‌ها آغاز شد. یعنی مولفه‌های معماری و شهرسازی غربی آرام آرام وارد معماری و شهرسازی ما شد؛ نمونه‌اش هم میدان نقش جهان اصفهان است. ما پیش از آن، مولفه میدان را در شهرسازی خودمان نداشتیم. میدان یک مولفه وارداتی است که ریشه در معماری یونان دارد.
البته این نتیجه یافته‌های من است و ممکن است بعضی از پژوهشگران با این مطلب موافق نباشند. نظر من این است که این نتیجه آشنایی ما با غرب است. چون کارکرد اجتماعی مولفه میدان در گذشته بر عهده حمام‌ها و بازارها بوده است.
این آشنایی ما و غرب تا دوره صفویه به‌صورت تعاملی بود. در دوره قاجار سرعت تعامل از سمت غرب بیشتر شد، اما باز هم معماری بومی سعی کرد الگوهای غربی را در خود هضم کند؛ به طور مثال وجود عنصر ساعت به‌عنوان المان در فضای معماری از این دوره آغاز شد؛ البته ساعت به عنوان یک ابزار مکانیکی کوچک.
بعد از دوره قاجار هم کم‌کم قدرت ما در این تعامل کمتر شد تا به شکل خودباختگی در برابر غرب در آمد.
تا اینجا آسیب را بررسی کردیم؛ راهکار تعریف این الگوی بومی چیست؟
باید ببینیم که چطور بناهایی مثل مسجد گوهرشاد یا مدرسه غیاثیه خلق شده‌اند؛ برگردیم و به زیرساخت و بستر تاریخی تولد این بناها توجه کنیم؛ در دوره ساخت این بناها در درجه اول، گفتمان غالب سیاسی می‌داند از معماری چه می‌خواهد. علاوه بر این پارادایم غالب معماری یک پارادایم قوی و واحد است؛ متشتت نیست.
نکته سوم و بااهمیت هم پرورش معمار است. باید ببینیم که قوام‌الدین‌ها و غیاث‌الدین‌ها چطور پرورش پیدا میکنند و معمار می‌شوند؛ به‌طوری که هم سلوک عرفانی دارند و هم هنر به‌صورت سینه‌به‌سینه به آنها منتقل میشود. این افراد دیگر نقشه‌کش نیستند، بلکه هم هنرمندند و هم حکیم.
البته شاید بستر تربیت این افراد در شرایط کنونی فراهم نباشد؟
این جزئی‌نگری علوم در غرب به ما آسیب‌زده است. ممکن است شما در نظام آموزشی خود معماری تربیت کنید که هیچ چیزی از علوم دینی و اجتماعی نداند. این در تمدن ما سابقه ندارد. یعنی در قدیم معمار هم در علوم سازهای و هم در علوم اجتماعی تبحر داشت و علاوه بر این فردی متشرع و گاه حکیم بود. معماری به پشتوانه فرهنگی نیاز دارد. معماران غربی هم هر خطی که می‌کشند یک پشتوانه فلسفی قوی دارد؛ کاملا ارتباط فلسفه با معماری مشخص است.
همان‌طور که فرمودید مکتب‌های فلسفی آن‌گونه که در هنر غرب تاثیرگذار است، در هنر و به‌خصوص معماری ما تاثیر نمی‌گذارد.
این مسئله در تمدن ما سابقه ندارد. شما به معماری دوره‌های تاریخی توجه کنید؛ به عنوان مثال در معماری سلجوقی، خوارزمشاهی و مغول همه ساخت‌ها معنادار و مرتبط با فلسفه سیاسی است. چرا تناسبات معماری سلجوقی این‌قدر قدرتمندانه است؟ چون دقیقا نگاه سیاسی قدرت‌خواه و قدرت‌طلب سلجوقی را در معماری مطرح می‌کند. شاید هم دوره کنونی معماری در کشور ما، ترجمه همین آشفتگی و سردرگمی فلسفی معماران باشد.
مسعود نبی دوست
مبناي تئوريك شهرسازي در جهت حيات طيبه اسلامي
غور در موضوع شهراسلامی و شهرسازی مرتبط با آن ، یکی از موضوعات مطرح در سالهای اخیر در فضای نخبگان این رشته بشما رمیرود. و با وجود تعدد مقالات و سخنرانی ها ،کمتر میتوان به تئوری های مستقلی و جدیدی در این زمینه دست یافت. ضمن احترام به همه پیشکسوتان این عرصه تخصصی ، برای نخستین بار بخشی از مطالعات انجام شده توسط مرکز مطالعات شما در زمینه تئوری شهرسازی متناسب با فرهنگ اسلامی -مدل حاکمیت ولی فقیه جامع الشرایط - جهت اطلاع علاقمندان و نقد و بررسی آن توسط همکاران ارجمند به زودی در معرض دید علاقمندان قرار میگیرد. رونمایی این نظریه در سایت همزمان با سالگرد روز هنر انقلاب اسلامی و سالگرد شهادت سیدمرتضی آوینی را پیشکش ناچیزی میدانیم به مقام شمخ شهدای اهل قلم و اندیشه.
این مقاله با عنوان
مبناي تئوريك شهرسازي در جهت حيات طيبه اسلامي در اسفندماه سال گذشته (1391) به همایش شهر اسلامی در اصفهان ارائه و پذیرفته شد.
مطالب بیشتر...
صفحه 32 از 37
