نويسنده: مشام
ساخت و سازهاي گسترده اطراف حرم امام رضا(ع) که البته اگر بتوان اسمش را «توسعه» گذاشت، در حال حاضر توجه همه را به خود جلب کرده است.ساختمان هاي بلند و گاه بي قواره که نمونه اش را اکنون در خيابان شيرازي شاهد هستيم. برخي معتقدند اين روند را نمي توان «توسعه» قلمداد کرد چرا که «توسعه» اساسا ساختارمند، هدفمند و با برنامه صورت مي گيرد اما به نظر مي رسد آن چه اکنون اطراف حرم مطهر رضوي در حال انجام است، متناسب با شرايط ويژه فرهنگي و معنوي بارگاه مطهر رضوي نيست. معماري و نماي اين ساختمان ها بعيد به نظر مي رسد براي مشهدالرضا(ع) که امروز از آن به «پايتخت معنوي» ايران ياد مي شود نمادساز و هويت ساز باشد که بي شک معماري و شهرسازي اين ديار که مزين به آستان فرشته پاسبان رضوي است بايد بخشي از هويت آن باشد.در گفت وگوي پيش رو با هادي عرفان معمار و مدرس دانشگاه همين دغدغه ها را به بحث گذاشتيم.
در اين گفت وگو که چندي قبل نيز قسمت اول آن در همين صفحه به چاپ رسيد «عرفان» به اين نکته اشاره مي کند که توسعه اطراف حرم مطهر رضوي تنها با نگاه اقتصادي ضمن اين که مغاير با گسترش فرهنگ رضوي است، به نوعي باعث وهن نسبت به اين آستان مقدس است.گفت وگو را با سوالي درباره هويت و معماري آغاز مي کنم. او مي گويد: «در حال حاضر بخش مديريت بدنه اجرايي با نگاهي از بالا به پايين با خواسته نامطلوب از معماران مي خواهند با يک جراحي شهري شهر را توسعه دهند و مي خواهند با لودر هويت را صاف کنند و دوباره هويت جديد بسازند اما در همه جاي دنيا هويت شهري هميشه زنده است براي مثال آمستردام در هلند، پاريس در فرانسه و رم در ايتاليا و... گذشته خود را حفظ کرده اند اما ما گذشته را پاک کرديم تا به جاي آن فضاي جديد و بهتر بسازيم.»مهندس عرفان با تاکيد بر اين که خلق هويت کار يک شخص و يک دولت نيست بلکه يک جريان ماندگار است، عنوان مي کند: ما به قدرت جريان ماندگار هويت که خود به خود اصلاح مي شود و به مرور زشتي ها را از بين مي برد توجه نکرده ايم.
او سپس با انتقاد از اين که در مقطعي برخي تصميم گرفتند پيرامون حرم مطهر رضوي را پروژه سازي اقتصادي کنند، اظهار مي دارد: من اين اقدام را جراحي شهري مي دانم نه طراحي شهري چرا که حدود ۳۰۰ هکتار فضاي ارزشمند و بي بديل اطراف حرم مطهر را در کوتاه مدت به سرمايه شهري و در درازمدت به ثروت شهر تبديل کردند.
عرفان با بيان اين که اگر به بافت اطراف حرم رضوي با رويکرد عميق طراحي شهري نگاه مي شد ما اکنون از گنجينه بي بديل از حمام ها، خانه هاي تاريخي و مساجد برخوردار بوديم، مي افزايد: اگر چنين بود ارزش و فرصت مغتنمي براي مشهد و کشور ايجاد مي شد اما متاسفانه در بافت اطراف حرم مطهر گويي قطع عضو صورت گرفت.
او با طرح اين نکته که دولت از پروژه ها حمايت نکرد و کارفرما نيز تنها نگاه اقتصادي دارد مي گويد: اين که تنها با نگاه اقتصادي به توسعه اطراف حرم رضوي بپردازيم باعث وهن نسبت به آستان مقدس رضوي است اما متاسفانه اکنون شاهد ايجاد پروژه هاي تجاري مرتفع در اطراف حرم مطهر هستيم.اين مدرس معماري با اشاره به اين که متوليان اين کار نمي دانستند که در ازاي بناهاي تاريخي هزار ساله اطراف حرم يک محله مرده به دست آوردند ادامه مي دهد:«در حال حاضر تنها قسمتي از مشهد که رشد منفي جمعيت دارد، اطراف حرم مطهر است و مردم در حال ترک محله ها هستند مردمي که جزو معتقدترين و اصيل ترين مردم مشهد هستند با اين حال معماري هم بدون مردم معنا ندارد چرا که معماري براي مردم است.»
مهندس عرفان سپس به شهر اصفهان اشاره و عنوان مي کند: اصفهان قلب جغرافياي ايران و بيش از يک هزار سال پايتخت بوده است و دولت هاي مختلفي در اين شهر به عمران، معماري و آباداني پرداخته اند در عين حال شاهديم که اين شهر حتي در زمان حمله مغول هم حفظ مي شود که مهم ترين دليل آن نهادينه شدن فرهنگ حفظ و نگهداري آثار تاريخي و معماري در ميان مردم است.او همچنين ادامه مي دهد که برآيند پايداري اين فرهنگ در اصفهان اين است که اگر امروز يک مسافر به مدت يک ماه در اصفهان اقامت داشته باشد باز هم مکان هايي وجود دارد که بتواند از آن بازديد کند و در مسير توسعه اصفهان مي بينيم که همه اداره ها، بانک ها، فروشگاه ها تلاش مي کنند خودشان را به معماري اصفهان شبيه کنند و کمتر از نهادهاي کاذب، پوسته اي و... استفاده مي کنند.
او در مقايسه اي ديگر بين مشهد و تبريز چنين مي گويد: مشهد و تبريز شهرهاي تقريبا مرزي هستند بارها هم بين دولت هاي ايراني و غيرايراني دست به دست گشته و بستر تخريب و ويراني در آن فراهم بوده است اما تبريزي ها با چنگ و دندان آثارشان از جمله بازار تاريخي را که به تازگي ثبت هم شد حفظ کردند اما امروز و نه در دوران جنگ ما با بازارهاي قديمي مثل بازار سر شور مشهد چه کرديم؟
او گفته هايش را چنين ادامه مي دهد: مشهد از ۹ هزار هکتار به ۳۰ هزار هکتار افزايش پيدا کرده است اما به لحاظ زيرساخت ها و کيفيت رشد پفکي داشته است من اين را رشد نمي دانم بلکه تنها بزرگ شدن مشهد مي دانم چرا که زيرساخت ها هنوز فقير است.
او در ادامه با بيان اين که براي مشهد کم گذاشته ايم و ۲۰ ميليون زائر داشتن افتخار نيست مي گويد: طبق طرح جامع اول مشهد در حال حاضر بايد سالانه ۵۵ ميليون زائر داشتيم حتي اگر اين مهم اتفاق مي افتاد شهر توانايي زيرساختي ۵۵ ميليون زائر را ندارد.اين مدرس معماري با اشاره به اين که در ۴۰ سال گذشته يک اشتباه استراتژيک در مشهد رخ داده است مي افزايد: بار مذهبي شهر را که در گذشته بين حرم مطهر و شبکه اي از مساجد شهر تقسيم بود به بار مذهبي متمرکز در حرم مطهر تبديل شد به طوري که ديگر شبکه مساجد سطح شهر مفهومي ندارد.
