یکی از نشانه های معماری اسلامی ، دفن درگذشتگان به سمت کعبه است. در معماری آرامگاه ها و بقاع متبرک و در قبرستان های شهرهای مسلمانان ، جهت عمومی قبرها ، نشان دهنده ی جهت کعبه است. اما مطالعات اخیر نشان میدهد که تعداد زیادی از محراب های مساجد تاریخی و قبرهای حرمهای مهم دینی ، با قبله زاویه دارد.

این موضوع قابل تامل و تحقیق است که چرا محراب ها و قبرها با جهت قبله زاویه دارد؟ آیا دانشمندان و منجمان و معماران سده های مختلف در تمدن اسلامی از تعیین دقیق قبله ناتوان بوده اند؟ یا تساهل و یا اغماض در تعیین دقیق جهت قبله در برخی فرقه ها و مذاهب وجود داشته است؟

برخی از محرابها و بقاع گاه تا بیش از 25 درجه از قبله انحراف دارند که با وجود استثنا بودن این میزان انحراف، موضوع نیازمند بررسی جدی است. تصویر زیر مسجد تاریخی ملک زوزن در منطقه خواف ، خراسان ایران است که قبله ی محراب آن انحراف دارد وبر قبله منطبق نیست.

ومن علامات العمارة الإسلامية دفن الميت باتجاه الكعبة. وفي عمارة المقابر والمقدسات وفي مقابر مدن المسلمين يشير الاتجاه العام للمقابر إلى اتجاه الكعبة. لكن الدراسات الحديثة تظهر أن عددا كبيرا من مذابح المساجد التاريخية ومقابر المزارات الدينية المهمة لها زاوية مع القبلة. ويجدر بنا التأمل والبحث لماذا تكون المذابح والقبور زاوية مع اتجاه القبلة؟ فهل عجز العلماء والفلكيون والمعماريون على مر العصور المختلفة في الحضارة الإسلامية عن تحديد القبلة بدقة؟ أم أنه كان هناك تسامح أو تساهل في تحديد اتجاه القبلة عند بعض الطوائف والأديان؟ تنحرف بعض المذابح والمقامات أحيانًا عن القبلة بأكثر من 25 درجة، الأمر الذي، رغم استثناء هذا القدر من الانحراف، يتطلب تحقيقًا جديًا.

الصورة أدناه هي مسجد المَلِك زوزَن التاريخي في منطقة خَف، خراسان، إيران، الذي انحرفت قبلته من المذبح ولم تتطابق مع القبلة.

One of the signs of Islamic architecture is the burial of the deceased towards the Kaaba. In the architecture of tombs and holy places and in the cemeteries of Muslim cities, the general direction of the graves indicates the direction of the Kaaba. But recent studies show that a large number of altars of historical mosques and graves of important religious shrines have an angle with the Qibla. It is worth pondering and researching why altars and graves have an angle with the direction of Qibla? Have scientists, astronomers and architects of different centuries in Islamic civilization been unable to accurately determine the Qibla? Or has there been tolerance or indulgence in determining the exact direction of Qibla in some sects and religions? Some altars and shrines sometimes deviate from the Qibla by more than 25 degrees, which, despite the exception of this amount of deviation, requires serious investigation

The picture below is the historical mosque of Malek Zozan in Khaf district, Khorasan, Iran, whose qibla of the altar is deviated and does not match the qibla.

زوزن شهری تاریخی در منطقه خواف- منطقه ای در نیمه جنوبی خراسان بزرگ- است . بنا بر گمانه زنی ها در قرن هفتم قمری در دوره خوارزمشاهیان و  بنا به برخی گمانه زنی ها ، در قرن پنجم،در دوره سلجوقیان ، در این شهر مسجدی زیبا ساخته شد.  بیش از 9 قرن است كه مسجد ملك چشم هر بیننده ای را خیره ساخته است.
از این مسجد زیبای دوران خوارزمشاهی دو ایوان برجای مانده كه چشم نواز گردشگران است.  این مكان تاریخی در 20 بهمن 1318 هجری شمسی -فوریه 1940- ، با شماره 340 به عنوان یكی از آثار ملی ایران ثبت شد. این مسجد زیبا به سبك خراسانی ساخته شده .
مسجد ملك در این دوره توسط 'قوام ‌الدین موید‌الملك ابوبكر علی الزوزنی' بر روی مسجدی كه از قبل در شهر بود و قراین آن نشان می ‌دهد كه در دوره سلجوقی ساخته شده، در سال 616 هجری قمری ساخته شده است.  مساحت فعلی مسجد بیش از 1000 مترمربع است ولی از نماهای جانبی متصل به دیواره‌ های بیرونی مسجد كه هنوز باقی مانده، پیداست كه بیوتات و شبستان‌ های مسجد در جهات شمال و جنوب بیش از وضعیت فعلی گسترده بوده است.  مسجد ملك زوزن در 66 كیلومتری جنوب غربی خواف واقع شده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شكوه و عظمت این منطقه است.  این مسجد دومین مسجد تاریخ ‌دار دوره خوارزمشاهیان است .آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان كوچك و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است كه هسته بنای عظیمی بوده كه برخی معتقدند به عنوان مسجد - مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در 617 هجری قمری كار بنای آن نیمه تمام رها شده است.  و در زلزله سال 737 هجری قمری ویران شد. در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد كه گفته می‌شود متعلق به پسر ملك زوزن است.
محرابی  زیبا با سبک ایلخانی به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون آمده است. این مسجد یكی از قدیمی ‌ترین بناهای ایرانی است كه در تزیین نمای خارجی آن از كاشی‌ هایی دو رنگ استفاده شده و بنا به دلایلی برخی از محققان این مسجد را متعلق به كاخ ملك زوزن می‌ دانند.
عکسی که گرفته ام، متعلق به تزیینات زیبای کتیبه ی داخل ایوان قبله و مربوط به بازدید شهریورماه 1402 هجری شمسی- سپتامبر 2023 - است.

زوزان هي مدينة تاريخية في منطقة خاف - وهي منطقة تقع في النصف الجنوبي من خراسان الكبرى. وبحسب التخمينات، تم بناء مسجد جميل في هذه المدينة في القرن السابع خلال فترة خوارزمشاه، وبحسب بعض التخمينات، في القرن الخامس خلال الفترة السلجوقية. لأكثر من 9 قرون، أبهر مسجد الملك أعين كل مشاهد. بقي من هذا المسجد الجميل الذي يعود تاريخه إلى فترة خوارزم شاهي رواقان، وهو أمر يلفت انتباه السياح. تم تسجيل هذا المكان التاريخي كأحد المعالم الوطنية الإيرانية في 20 بهمن 1318 هـ - فبراير 1940 - برقم 340. تم بناء هذا المسجد الجميل على الطراز الخراساني. بني مسجد الملك في هذه الفترة على يد قوام الدين مؤيد الملك أبو بكر علي الزوزاني على مسجد كان موجودا بالفعل في المدينة وتشير شواهده إلى أنه بني في العصر السلجوقي سنة 616 هجرية. تبلغ مساحة المسجد الحالية أكثر من 1000 متر مربع، ولكن من المناظر الجانبية الملحقة بجدران المسجد الخارجية التي لا تزال باقية، يتضح أن أحياء وبلاطات المسجد في الاتجاهين الشمالي والجنوبي كانت أكثر أوسع من الوضع الحالي. يقع مسجد مالك زوزان على بعد 66 كيلومترًا جنوب غرب الخاف، وهو المبنى الوحيد المبني من الطوب المتبقي من بقايا مدينة زوزان التاريخية وتذكيرًا قيمًا بمجد هذه المنطقة. يعد هذا المسجد ثاني مسجد تاريخي في فترة خوارزمشاه، وما بقي من عمارة المبنى اليوم عبارة عن رواقين صغيرين وكبيرين يواجهان بعضهما البعض على الجانبين الشرقي والغربي، واللذان كانا نواة مبنى ضخم يعتقد البعض أنه تم تأسيسه على شكل مسجد-مدرسة وبسبب هجمات قوات المغول عام 617هـ تركت بناءها نصف مكتمل. وقد دمرت في زلزال سنة 737 هـ. يوجد في الجزء الغربي من الرواق قبر يقال أنه لابن ملك زوزان. تم مؤخرًا استخراج مذبح جميل على الطراز الإيلخاني من تحت الأنقاض. يعد هذا المسجد من أقدم المباني الإيرانية، وهو مزين بالبلاط ذي اللونين، ولبعض الأسباب يعتقد بعض الباحثين أن هذا المسجد ينتمي إلى قصر الملك زوزان. الصورة التي التقطتها تعود للزخارف الجميلة للنقش الموجود داخل رواق القبلة وهي مرتبطة بالزيارة في سبتمبر 2023.

Zozan is a historical city in the Khaf region - a region in the southern half of Greater Khorasan. According to speculations, a beautiful mosque was built in this city in the 7th century during the Khwarazmshah period, and according to some speculations, in the 5th century, during the Seljuk period. For more than 9 centuries, the Melk Mosque has dazzled the eyes of every viewer. Two porches remain from this beautiful mosque of the Khwarezm Shahi period, which is an eye-catcher for tourists. This historical place was registered as one of Iran's national monuments on 20 Bahman 1318 AH -February 1940- with number 340. This beautiful mosque was built in Khorasani style. The Malik Mosque was built in this period by Qawam al-Din Muayid al-Malik Abu Bakr Ali al-Zuzani on a mosque that was already in the city and its evidence shows that it was built in the Seljuk period, in 616 AH. The current area of the mosque is more than 1000 square meters, but from the side views attached to the outer walls of the mosque that still remain, it is clear that the biotat and the mosque's naves in the north and south directions were more extensive than the current situation. Malek Mosque of Zozan is located 66 kilometers southwest of Khawf and is the only brick building left from the remains of the historical city of Zozan and a valuable reminder of the glory of this region. This mosque is the second historic mosque of the Khwarazmshah period. What is left of the building's architecture today are two small and large porches facing each other on the east and west sides, which was the core of a huge building that some believe was founded as a mosque-school and because The attacks of the Mongol troops in 617 AH left its building half-finished. And it was destroyed in the earthquake of 737 AH. In the western part of the porch, there is a grave that is said to belong to the son of Melek Zuzan. A beautiful altar in Ilkhani style has recently been excavated from under the rubble. This mosque is one of the oldest Iranian buildings, which is decorated with two-color tiles, and for some reasons, some researchers believe that this mosque belongs to the palace of King Zozan. The photo I took belongs to the beautiful decorations of the inscription inside the Qibla porch and is related to the visit in September 2023

.

شب گذشته، شنبه اول اردیبهشت 1403 شمسی، به مناسبت روز معمار، استاندار خراسان رضوی با تعدادی از معماران، شهرسازان و متخصصان مرمت، دیدار کرد. از معماران پیشکسوت دکتر افضلیان و مهندس احمدی، و از مدرسان دانشگاه ها، دکتر محسنی، دکتر رضوانی، دکتر کامل نیا، رئیس دانشکده معماری دانشگاه فردوسی، دکتر مومن آبادی رئیس دانشکده معماری دانشگاه آزاد اسلامی مشهد ، دکتر ایوانی از دانشگاه پیام نور، دکتر استادی، و از مشاوران دکتر تاتاری، و مهندس فقیه نیا  و از مراکز مطالعاتی دکتر عرفان از مرکز تحقیقات شما، از جمله مدعوین این جلسه بودند.
نقد وضعیت آموزش معماری، وضعیت امضا فروشی، وضعیت سیما و منظر، و فقدان جایگاه مناسب برای معماران و شهرسازان در نهادهای استانی و شهری از مهمترین انتقادات مطرح شده بود.
پیشنهاد تاسیس نظام معماری در سطح استان بصورت منفک از نظام مهندسی، راهبری صادرات خدمات معماری به آسیای میانه، تاسیس شورای توسعه مشهد، و استفاده از معماران در نگرش تمدنی به ابنیه تاریخی در حال تخریب در سطح استان و تعریف عملیات مرمتی برای توسعه گردشگری با هدف ایجاد اشتغال پایدار در سطح روستاها و شهرها، و مراجعه به توان مهندسان معمار در استان برای طراحی معماری پروژه های نهضت ملی مسکن از مهمترین راهکارهای عملیاتی مطرح شده در جلسه دیشب با سردار نظری و دکتر خدایی معاون عمرانی استاندار بود.